Van tim là gì? Cấu tạo, chức năng và những vấn đề thường gặp

Hầu hết mọi người chỉ thực sự quan tâm đến van tim khi bác sĩ nói “bạn bị hở van” hoặc “hẹp van”. Thực tế, van tim là một trong những cấu trúc quan trọng nhất nhưng lại ít được chú ý nhất cho đến khi xuất hiện khó thở, mệt mỏi hay đau ngực. Bài viết chi tiết dưới đây sẽ giúp bạn nắm vững kiến thức về van tim một cách dễ hiểu, hệ thống, từ định nghĩa cơ bản đến các bệnh lý thường gặp và cách bảo vệ lâu dài.

Van tim là gì?

Van tim là các cấu trúc giống như “cửa một chiều” được tạo nên từ mô liên kết chắc khỏe, có nhiệm vụ điều khiển dòng máu chảy theo đúng trình tự qua 4 buồng tim. Nhờ có van tim mà máu không bao giờ chảy ngược lại, dù tim co bóp mạnh đến đâu.

Trong tim người trưởng thành có 4 van tim chính:

• Van hai lá (van nhĩ thất trái): Nằm giữa tâm nhĩ trái và tâm thất trái. Đây là van tim làm việc vất vả nhất vì phải chịu áp lực cao nhất toàn bộ hệ tuần hoàn.
• Van ba lá (van nhĩ thất phải): Nằm giữa tâm nhĩ phải và tâm thất phải, điều khiển dòng máu từ tĩnh mạch về tim xuống thất phải.
• Van động mạch phổi: Nằm ở cửa ra của tâm thất phải, dẫn máu nghèo oxy đến phổi để trao đổi khí.
• Van động mạch chủ: Nằm ở cửa ra của tâm thất trái, là van tim quan trọng nhất, chịu áp lực lớn nhất, đưa máu giàu oxy đi nuôi toàn cơ thể.

Cơ chế hoạt động của van tim

Van tim không tự mở đóng ngẫu nhiên mà làm việc cực kỳ nhịp nhàng theo từng nhịp tim. Mỗi nhịp tim gồm 2 giai đoạn chính:

Khi tim giãn ra (giai đoạn tâm trương)

Trong giai đoạn này, tim được “đổ đầy” máu, vì vậy các van hoạt động như sau:

• Van hai lá và van ba lá mở toang để máu từ hai tâm nhĩ tràn xuống hai tâm thất.
• Van động mạch chủ và van động mạch phổi đóng kín để ngăn máu từ động mạch lớn trào ngược về tim.

Khi tim co lại (giai đoạn tâm thu)

Đây là lúc tim bơm máu đi nuôi cơ thể, do đó các van phải đóng mở đúng thời điểm:

• Van hai lá và van ba lá đóng kín (tạo ra tiếng “thụp” thứ nhất khi nghe tim).
• Van động mạch chủ và van động mạch phổi mở rộng để máu được bơm mạnh ra phổi và ra toàn cơ thể (tạo tiếng “thụp” thứ hai).

Chu trình này lặp lại khoảng 60 - 100 lần/phút, tức hơn 100.000 lần/ngày và hàng tỷ lần trong suốt cuộc đời. Chỉ cần một van tim trục trặc nhỏ thôi là cả hệ thống sẽ bị ảnh hưởng ngay lập tức.

Cấu tạo và chức năng chi tiết của từng van tim

Mỗi van tim có hình dạng, cấu trúc và nhiệm vụ riêng, nhưng tất cả đều phối hợp nhịp nhàng để đảm bảo máu di chuyển đúng hướng trong suốt chu kỳ tim. 

Van hai lá

Đây là van nằm giữa nhĩ trái và thất trái, đảm nhiệm nhiệm vụ dẫn máu giàu oxy từ trên xuống dưới.

• Cấu tạo: Gồm 2 lá van mỏng nhưng cực kỳ chắc khỏe, được neo bằng các dây chằng (dây cương) và cơ nhú để không bị lật ngược.
• Chức năng chính: Cho phép máu giàu oxy từ nhĩ trái xuống thất trái, đồng thời ngăn máu trào ngược khi thất trái co bóp.

Van ba lá

Van này nằm giữa nhĩ phải và thất phải, giữ vai trò kiểm soát dòng máu trở về tim.

• Cấu tạo: Gồm 3 lá van, cũng có hệ thống dây chằng và cơ nhú tương tự.
• Chức năng: Điều khiển máu nghèo oxy từ nhĩ phải đến thất phải, ngăn máu trào ngược về hệ tĩnh mạch.

Van động mạch phổi

Đây là “cửa ngõ” đưa máu nghèo oxy từ tim đến phổi.

• Cấu tạo: 3 lá van hình bán nguyệt.
• Chức năng: Đẩy máu từ thất phải vào động mạch phổi, ngăn máu đã lên phổi quay ngược lại tim phải.

Van động mạch chủ

Đây là van quan trọng nhất, đưa máu giàu oxy từ tim đi nuôi toàn cơ thể.

• Cấu tạo: 3 lá van bán nguyệt dày và chắc nhất.
• Chức năng: Mở ra để máu giàu oxy từ thất trái đi nuôi toàn cơ thể, đóng kín ngay lập tức để không cho máu quay ngược về tim khi tim giãn.

Các dấu hiệu bất thường của van tim

Khi van tim bị hở hoặc hẹp, tim phải làm việc quá sức để bù đắp, dần dần dẫn đến suy tim. Các triệu chứng thường xuất hiện từ từ, bao gồm:

• Khó thở khi đi bộ nhanh, leo cầu thang, nặng hơn có thể khó thở cả khi nằm.
• Đau tức vùng ngực, nhất là khi gắng sức.
• Mệt mỏi bất thường, người uể oải dù không làm gì nặng.
• Choáng váng, chóng mặt, thậm chí ngất xỉu.
• Phù chân, mắt cá chân, nặng hơn có thể phù toàn thân.
• Tim đập nhanh, đánh trống ngực hoặc nhịp không đều.
• Khi bác sĩ nghe tim có tiếng thổi hoặc tiếng tim bất thường.

Những dấu hiệu này có thể âm thầm nhiều năm trước khi trở nặng, vì vậy không được chủ quan.

Những bệnh van tim thường gặp nhất hiện nay

Các van tim có thể gặp nhiều vấn đề khác nhau khi cấu trúc hoặc chức năng của chúng bị thay đổi. Dưới đây là những bệnh lý van tim phổ biến mà mọi người nên biết để nhận diện sớm:

• Hở van tim: Van không đóng kín khiến máu trào ngược mỗi lần tim co bóp. Hở van hai lá và hở van động mạch chủ là hai loại phổ biến nhất.
• Hẹp van tim: Lá van bị dày, xơ hóa, vôi hóa làm lỗ van thu hẹp làm máu khó đi qua. Hẹp van động mạch chủ là nguy hiểm nhất, thường gặp ở người lớn tuổi.
• Sa van tim (sa van hai lá): Lá van bị lồi xuống nhĩ khi thất co, có thể gây hở nhẹ đến nặng. Thường gặp ở phụ nữ trẻ, nhiều trường hợp lành tính nhưng cần theo dõi.
• Teo hoặc dị tật van tim bẩm sinh: Van không phát triển đầy đủ từ khi còn trong bụng mẹ, thường gặp ở trẻ em bé.

Một người hoàn toàn có thể mắc đồng thời nhiều bệnh van tim cùng lúc (ví dụ: Hẹp + hở van động mạch chủ).

Các biến chứng có thể xảy ra

Khi van tim bị tổn thương hoặc hoạt động không bình thường, nhiều biến chứng có thể xuất hiện tùy thuộc vào loại van bị ảnh hưởng và mức độ nặng của bệnh. Một số biến chứng thường gặp gồm:

• Rung nhĩ: Tình trạng này xảy ra ở một tỷ lệ khá cao, khoảng 4 trong 10 người mắc bệnh van tim. Rung nhĩ là rối loạn nhịp khiến tim đập nhanh, thất thường. Người bệnh có thể cảm thấy hồi hộp, tim đập mạnh hoặc khó thở do nhịp tim không đều.
• Suy tim: Khi van tim hoạt động kém hiệu quả trong thời gian dài, tim phải làm việc quá sức và dần yếu đi, dẫn đến suy tim. Biểu hiện thường gặp gồm khó thở khi gắng sức hoặc khi nằm, mệt mỏi kéo dài và phù chân.
• Đột quỵ: Ở những trường hợp có giãn nhĩ trái hoặc rung nhĩ, cục máu đông có thể hình thành trong buồng tim. Nếu cục máu đông này trôi theo dòng máu và làm tắc một mạch máu ở não, người bệnh có thể bị đột quỵ.
• Viêm nội tâm mạc: Van tim bị tổn thương dễ bị vi khuẩn tấn công hơn van tim bình thường. Khi vi khuẩn xâm nhập, chúng có thể gây nhiễm trùng lớp niêm mạc trong tim, dẫn đến viêm nội tâm mạc, một biến chứng nguy hiểm cần điều trị sớm.

Các phương pháp chẩn đoán bệnh van tim

Để đánh giá tình trạng van tim một cách chính xác, bác sĩ sẽ sử dụng nhiều kỹ thuật thăm khám và cận lâm sàng khác nhau. Những phương pháp thường được áp dụng gồm:

• Khám lâm sàng và nghe tim: Bác sĩ dùng ống nghe để phát hiện tiếng thổi tim, dấu hiệu sớm gợi ý bất thường về van tim.
• Siêu âm tim (siêu âm Doppler màu): Đây là “tiêu chuẩn vàng” giúp quan sát cấu trúc lá van, mức độ hẹp/hở, hướng dòng máu bất thường và chức năng co bóp của tim.
• Điện tâm đồ (ECG): Giúp phát hiện rối loạn nhịp và dấu hiệu phì đại các buồng tim do bệnh van tim kéo dài.
• X-quang ngực: Đánh giá kích thước tim và xem có ứ dịch ở phổi hay không.
• Chụp MRI tim: Cung cấp hình ảnh rất chi tiết, thường được chỉ định khi siêu âm tim chưa đủ thông tin.
• Nghiệm pháp gắng sức: Kiểm tra khả năng hoạt động của tim và van tim khi người bệnh đi bộ hoặc đạp xe gắng sức.

Cách bảo vệ van tim khỏe mạnh

Dù bạn đang khỏe mạnh hay đã có vấn đề về van tim, những thói quen sau đều rất quan trọng:

• Ăn uống khoa học với chế độ ăn nhiều rau xanh, trái cây, cá, ngũ cốc nguyên hạt, giảm muối (< 5g/ngày), giảm mỡ động vật, đường tinh luyện.
• Duy trì cân nặng lý tưởng (BMI 18.5 - 22.9).
• Tập thể dục đều đặn ít nhất 30 phút/ngày, 5 ngày/tuần (đi bộ nhanh, bơi, yoga,…).
• Bỏ thuốc lá hoàn toàn và tránh khói thuốc thụ động.
• Kiểm soát tốt huyết áp, đường huyết, mỡ máu.
• Giảm stress bằng cách thiền, hít thở sâu, ngủ đủ giấc.
• Khám tim mạch định kỳ, người khỏe mạnh 1 - 2 năm/lần, người có nguy cơ hoặc đã có bệnh van tim 6 - 12 tháng/lần.
• Phụ nữ bị bệnh van tim cần gặp bác sĩ tim mạch trước khi có thai để đánh giá nguy cơ.

Van tim tuy nhỏ bé nhưng giữ vai trò sống còn trong việc duy trì sự sống mỗi giây phút. Hiểu rõ van tim là gì, nhận biết sớm các dấu hiệu bất thường và duy trì lối sống lành mạnh chính là cách tốt nhất để bảo vệ trái tim bạn khỏi những biến chứng nguy hiểm. Nếu bạn hoặc người thân đang có bất kỳ triệu chứng như khó thở, mệt mỏi, đau ngực, tim đập bất thường, hãy đến ngay cơ sở y tế có chuyên khoa tim mạch để được thăm khám kịp thời.