Xét nghiệm miễn dịch: Các loại xét nghiệm và lưu ý khi thực hiện

Trong quá trình chẩn đoán bệnh lý, xét nghiệm miễn dịch là một trong những kỹ thuật quan trọng giúp phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường trong cơ thể. Nhờ khả năng nhận diện các kháng nguyên, kháng thể hoặc dấu ấn sinh học đặc hiệu, xét nghiệm này hỗ trợ bác sĩ xác định tình trạng nhiễm khuẩn, rối loạn miễn dịch, ung thư hay các bệnh lý nội tiết một cách nhanh chóng và chính xác. Vậy xét nghiệm miễn dịch là gì, và các loại xét nghiệm miễn dịch nào thường được áp dụng trong thực tế?

Xét nghiệm miễn dịch là gì?

Xét nghiệm miễn dịch là kỹ thuật sử dụng nguyên lý phản ứng giữa kháng nguyên (antigen) và kháng thể (antibody) để phát hiện hoặc định lượng các chất đặc hiệu trong mẫu bệnh phẩm như máu, nước tiểu, huyết thanh hoặc dịch cơ thể.

Khi cơ thể bị tác nhân lạ xâm nhập chẳng hạn như vi khuẩn, virus, ký sinh trùng hay độc tố, hệ miễn dịch sẽ sản xuất ra các kháng thể để trung hòa và tiêu diệt chúng. Kỹ thuật xét nghiệm miễn dịch dựa trên chính phản ứng này để “truy vết” dấu hiệu của bệnh.

Tùy vào mục đích, xét nghiệm miễn dịch có thể phát hiện:

• Kháng thể hoặc kháng nguyên của các tác nhân gây bệnh (HIV, viêm gan B, C, HPV,…).
• Hormone và chỉ dấu sinh học (như HCG trong thử thai, TSH, cortisol,…).
• Chất chuyển hóa hoặc độc chất trong cơ thể.

Phương pháp này mang lại độ nhạy và độ đặc hiệu cao, giúp rút ngắn thời gian chẩn đoán, hỗ trợ điều trị kịp thời và theo dõi tiến triển bệnh chính xác hơn.

Các loại xét nghiệm miễn dịch

Xét nghiệm dị ứng

Dị ứng là phản ứng quá mức của hệ miễn dịch trước các tác nhân thông thường như phấn hoa, lông thú, hải sản hoặc bụi mạt nhà.

Xét nghiệm miễn dịch có thể phát hiện các kháng thể IgE đặc hiệu chống lại từng dị nguyên, giúp bác sĩ xác định chính xác nguyên nhân gây dị ứng.

Một số phương pháp phổ biến gồm:

• Xét nghiệm máu định lượng IgE toàn phần và IgE đặc hiệu.
• Panel dị ứng phát hiện hàng chục đến hàng trăm dị nguyên cùng lúc.
• Xét nghiệm da trong các trường hợp cần kiểm tra phản ứng trực tiếp.

Kết quả xét nghiệm là cơ sở quan trọng giúp xây dựng phác đồ điều trị hoặc tránh tiếp xúc với dị nguyên phù hợp từng cá nhân.

Thử thai

Que thử thai là một dạng xét nghiệm miễn dịch nhanh quen thuộc, hoạt động dựa trên khả năng phát hiện hormone HCG (Human Chorionic Gonadotropin) trong nước tiểu.

Nguyên lý của que thử là khi có thai, HCG sẽ xuất hiện trong nước tiểu và phản ứng với kháng thể trên que thử, tạo ra hai vạch báo hiệu dương tính. Bên cạnh que thử tại nhà, xét nghiệm máu định lượng beta-HCG tại cơ sở y tế cho kết quả chính xác hơn, được sử dụng trong chẩn đoán thai sớm, thai ngoài tử cung hoặc theo dõi sau sảy thai.

Tầm soát ung thư tiêu hóa

Xét nghiệm miễn dịch được ứng dụng rộng rãi trong tầm soát ung thư đường tiêu hóa, đặc biệt là phát hiện sớm máu ẩn trong phân, một dấu hiệu có thể liên quan đến polyp, viêm loét hoặc ung thư đại trực tràng.

Nguyên lý dựa trên phản ứng kháng thể kháng nguyên để nhận diện hemoglobin trong phân mà mắt thường không nhìn thấy được.

Bên cạnh đó, một số xét nghiệm miễn dịch chuyên sâu còn giúp phát hiện các dấu ấn khối u trong máu như:

• CEA: Dấu ấn ung thư đại tràng.
• AFP: Dấu ấn ung thư gan.
• CA19-9: Dấu ấn ung thư tụy.

Việc tầm soát định kỳ, đặc biệt ở người có tiền sử gia đình mắc ung thư hoặc có yếu tố nguy cơ cao, giúp phát hiện sớm bệnh và tăng khả năng điều trị thành công.

Nhận diện tác nhân gây nhiễm khuẩn

Một ứng dụng phổ biến khác của xét nghiệm miễn dịch là phát hiện virus hoặc vi khuẩn gây bệnh. Phương pháp này giúp xác định nhanh các bệnh lý nhiễm trùng như:

• HIV, HBV, HCV (viêm gan B, C).
• HPV (virus gây u nhú sinh dục, ung thư cổ tử cung).
• Streptococcus (gây viêm amidan, viêm họng).

Đối với phụ nữ mang thai, xét nghiệm miễn dịch cũng giúp phát hiện sớm nhiễm Toxoplasma gondii, Rubella, hoặc Cytomegalovirus, từ đó hạn chế nguy cơ dị tật thai nhi và biến chứng thai kỳ.

Xét nghiệm nước tiểu

Bằng kỹ thuật miễn dịch, các thành phần trong nước tiểu như protein, glucose, máu ẩn, bạch cầu hay vi khuẩn có thể được phát hiện chính xác. Từ đó, xét nghiệm này giúp bác sĩ sàng lọc và chẩn đoán các bệnh lý:

• Đái tháo đường.
• Nhiễm trùng đường tiết niệu.
• Tổn thương thận hoặc viêm cầu thận.

Ngoài ra, xét nghiệm nước tiểu còn được sử dụng trong theo dõi điều trị và kiểm tra chức năng thận định kỳ.

Xét nghiệm chẩn đoán nhồi máu cơ tim và huyết khối

Trong trường hợp nghi ngờ nhồi máu cơ tim hoặc thuyên tắc huyết khối, bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm miễn dịch để định lượng các protein đặc hiệu trong máu như:

• Troponin T, CK-MB: Chỉ dấu tổn thương cơ tim.
• D-Dimer: Chỉ dấu hình thành cục máu đông.
• CRP-hs: Chỉ số viêm liên quan đến bệnh tim mạch.

Nhờ độ nhạy cao, các xét nghiệm này giúp phát hiện sớm tình trạng tắc mạch và đánh giá nguy cơ biến chứng tim mạch, hỗ trợ cấp cứu kịp thời.

Thử nhanh các loại thuốc kích thích

Xét nghiệm miễn dịch nhanh có thể phát hiện sự hiện diện của các chất kích thích hoặc ma túy trong cơ thể như Morphine, cocaine, methamphetamine, ecstasy, cần sa (THC).

Kỹ thuật này thường được sử dụng trong kiểm tra sức khỏe định kỳ, xét nghiệm tuyển dụng, hoặc trong lĩnh vực pháp y. Ngoài ra, công nghệ xét nghiệm miễn dịch còn được ứng dụng trong kiểm tra chất độc hại, an toàn thực phẩm, doping thể thao và giám sát ô nhiễm môi trường.

Một số lưu ý trước khi thực hiện xét nghiệm

Để kết quả xét nghiệm miễn dịch đạt độ chính xác cao nhất, người bệnh cần tuân thủ một số hướng dẫn quan trọng:

• Nhịn ăn từ 8 - 12 giờ trước khi lấy mẫu máu (nếu được yêu cầu).
• Thông báo cho bác sĩ nếu đang dùng thuốc, thực phẩm chức năng, vitamin hoặc chất kích thích để tránh ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm.
• Tránh tập thể dục cường độ cao, uống rượu bia, hoặc quan hệ tình dục trước thời điểm xét nghiệm.
• Cung cấp thông tin sức khỏe trung thực, bao gồm tiền sử bệnh, chế độ ăn uống, thói quen sinh hoạt để bác sĩ dễ dàng phân tích kết quả.
• Không tự đọc hoặc kết luận kết quả tại nhà. Việc này cần được bác sĩ chuyên khoa giải thích và tư vấn cụ thể.

Như vậy, xét nghiệm miễn dịch là công cụ hỗ trợ chẩn đoán y khoa quan trọng, giúp phát hiện sớm nhiều bệnh lý từ nhiễm trùng, dị ứng đến ung thư hoặc rối loạn nội tiết. Việc hiểu rõ xét nghiệm miễn dịch là gì, các loại xét nghiệm miễn dịch phổ biến và tuân thủ đúng hướng dẫn trước khi làm xét nghiệm sẽ giúp kết quả chính xác hơn, góp phần bảo vệ sức khỏe lâu dài.