Nhiễm trùng đường ruột: Nguyên nhân, triệu chứng và cách phòng ngừa

Nhiễm trùng đường ruột là một trong những nhóm bệnh phổ biến nhất trên toàn cầu, gây ảnh hưởng lớn đến sức khỏe cộng đồng và hệ thống y tế. Bệnh xảy ra khi đường tiêu hóa bị nhiễm các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, virus hoặc ký sinh trùng.

Bệnh có thể gặp ở mọi lứa tuổi, nhưng đặc biệt phổ biến và nghiêm trọng hơn ở trẻ nhỏ và người cao tuổi - những nhóm có sức đề kháng yếu. Ngay cả tại các nước phát triển, tỷ lệ mắc bệnh vẫn rất cao, gây ra gánh nặng đáng kể cho cá nhân, cộng đồng và nền kinh tế.

Một nghiên cứu tại Vương quốc Anh cho thấy khoảng 25% dân số mắc bệnh nhiễm trùng đường ruột mỗi năm, dẫn đến thiệt hại lên tới 1,5 tỷ bảng Anh mỗi năm do chi phí điều trị, nghỉ làm và gánh nặng lên hệ thống y tế quốc gia. Tại nhiều quốc gia đang phát triển, đặc biệt là các nước Nam Á, đây là nguyên nhân tử vong hàng đầu, cho thấy mức độ nghiêm trọng của căn bệnh này.

Những dấu hiệu và triệu chứng của nhiễm trùng đường ruột

Biểu hiện của nhiễm trùng đường ruột có thể thay đổi tùy theo tác nhân gây bệnh. Tuy nhiên, các triệu chứng thường gặp nhất bao gồm:

• Tiêu chảy là dấu hiệu đặc trưng, có thể lỏng, nhiều nước, hoặc kèm máu, nhầy nếu bị nhiễm vi khuẩn gây viêm ruột nặng như Shigella hoặc E. coli.
• Đau bụng có thể âm ỉ hoặc từng cơn, thường khu trú ở vùng quanh rốn hoặc bụng dưới.
• Buồn nôn và nôn thường đi kèm với tiêu chảy, gây mất nước nhanh chóng.
• Sốt khi nhiệt độ cơ thể có thể tăng nhẹ hoặc cao, kèm theo cảm giác ớn lạnh, vã mồ hôi.
• Mệt mỏi, chán ăn do mất nước, mất điện giải, ảnh hưởng đến hoạt động chuyển hóa và tiêu hóa.
• Phân có mùi hôi bất thường là dấu hiệu cho thấy hệ vi sinh đường ruột bị rối loạn nghiêm trọng.

Ngoài ra, bạn có thể xuất hiện các biểu hiện toàn thân như đau đầu, chóng mặt, khô miệng, tụt huyết áp nếu tình trạng mất nước trở nên trầm trọng.

Biến chứng có thể gặp khi mắc bệnh nhiễm trùng đường ruột

Mặc dù đa số các trường hợp có thể tự khỏi sau vài ngày, nhiễm trùng đường ruột vẫn tiềm ẩn nhiều biến chứng nguy hiểm nếu không được điều trị hoặc xử trí đúng cách.

• Mất nước nghiêm trọng: Đây là biến chứng phổ biến và có thể đe dọa tính mạng, đặc biệt ở trẻ em và người già.
• Rối loạn điện giải: Mất kali, natri trong quá trình tiêu chảy kéo dài có thể dẫn đến chuột rút, mệt mỏi, loạn nhịp tim.
• Suy thận cấp: Khi mất nước và giảm tưới máu thận nặng nề, chức năng lọc của thận suy giảm nghiêm trọng.
• Viêm ruột hoại tử: Một số tác nhân như Clostridium difficile có thể gây tổn thương nghiêm trọng đến thành ruột.
• Nhiễm trùng huyết: Trong một số trường hợp, vi khuẩn vượt qua hàng rào ruột và đi vào máu, gây nhiễm khuẩn toàn thân.
• Hội chứng tán huyết – ure huyết cao: Đặc biệt hay gặp khi nhiễm E. coli, gây tổn thương thận và tán huyết nặng.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Không phải trường hợp nhiễm trùng đường ruột nào cũng cần nhập viện. Tuy nhiên, bạn nên nhanh chóng đến bệnh viện khám nếu gặp các dấu hiệu sau:

• Tiêu chảy kéo dài trên 3 ngày không cải thiện.
• Có máu trong phân hoặc phân đen, hôi tanh.
• Sốt cao trên 39°C không giảm.
• Nôn ói không kiểm soát, không thể ăn hoặc uống được.
• Có dấu hiệu mất nước: Khô miệng, da khô, tiểu ít, lừ đừ, mệt mỏi, lú lẫn.
• Trẻ em, người cao tuổi, người mắc bệnh mãn tính (tiểu đường, bệnh tim mạch) có biểu hiện nhiễm trùng tiêu hóa.

Nhiễm trùng đường ruột xảy ra khi hệ thống tiêu hóa bị xâm nhập bởi các tác nhân gây bệnh chủ yếu là vi sinh vật thông qua thức ăn, nước uống hoặc tiếp xúc trực tiếp với nguồn lây.

Vi khuẩn

Đây là nguyên nhân phổ biến nhất, đặc biệt trong các vụ ngộ độc thực phẩm hoặc dịch tiêu chảy cấp. Một số loại vi khuẩn thường gặp:

• Salmonella: Thường có trong trứng sống, thịt gia cầm chưa nấu chín, sữa tươi không tiệt trùng. Gây tiêu chảy, sốt và đau bụng dữ dội.
• Escherichia coli (E. coli): Có nhiều chủng, có thể gây tiêu chảy ra máu và biến chứng suy thận. Nguồn lây thường từ rau sống, thịt xay tái, nước nhiễm phân.
• Shigella: Gây hội chứng lỵ trực tràng, lây qua đường phân - miệng, đặc biệt trong môi trường thiếu vệ sinh.
• Vibrio cholerae (vi khuẩn tả): Gây tiêu chảy cấp với nước phân như nước vo gạo, dễ dẫn đến mất nước nghiêm trọng nếu không được điều trị kịp thời.
• Campylobacter: Liên quan đến thịt sống, sữa không tiệt trùng; cũng gây tiêu chảy và đau bụng.

Virus

Các loại virus thường gây nhiễm trùng ruột cấp tính, đặc biệt ở trẻ nhỏ và thường lây lan nhanh trong cộng đồng hoặc môi trường sinh hoạt tập thể như nhà trẻ, trường học:

• Rotavirus: Là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy nặng ở trẻ em dưới 5 tuổi. Lây qua đường tiêu hóa và tay miệng.
• Norovirus: Thường gây bùng phát tiêu chảy tại các nơi đông người (trường học, trại hè, du thuyền). Rất dễ lây, ngay cả khi chỉ tiếp xúc với lượng virus nhỏ.
• Adenovirus và Astrovirus: Ít gặp hơn, nhưng cũng gây viêm dạ dày - ruột, đặc biệt ở trẻ em.

Ký sinh trùng

Ký sinh trùng thường tồn tại trong nước không sạch hoặc thực phẩm không được xử lý kỹ. Các tác nhân chính:

• Giardia lamblia: Gây tiêu chảy kéo dài, đau bụng, phân có mùi hôi, nổi bọt.
• Entamoeba histolytica: Tác nhân gây bệnh lỵ amip - phân có máu, nhầy, đau quặn bụng, mót rặn.
• Cryptosporidium: Lây qua nước uống, hồ bơi, gây tiêu chảy ở cả người khỏe mạnh và người suy giảm miễn dịch.

Những ai có nguy cơ mắc bệnh nhiễm trùng đường ruột?

Một số đối tượng có nguy cơ cao mắc bệnh bao gồm:

• Trẻ nhỏ dưới 5 tuổi do hệ miễn dịch còn yếu, dễ bị mất nước.
• Người già do sức đề kháng suy giảm dễ nhiễm bệnh.
• Phụ nữ mang thai do hệ miễn dịch thay đổi, dễ bị ảnh hưởng bởi nhiễm trùng.
• Người suy giảm miễn dịch HIV/AIDS, ung thư, dùng thuốc ức chế miễn dịch.
• Người sống ở vùng có điều kiện vệ sinh kém.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh nhiễm trùng đường ruột

Những yếu tố làm tăng nguy cơ nhiễm trùng đường ruột như:

• Thực phẩm ôi thiu, chưa nấu chín: Đặc biệt là thịt sống, trứng sống, hải sản sống.
• Nước bị ô nhiễm phân: Nước uống chưa đun sôi, nguồn nước sông hồ hoặc giếng bẩn.
• Thói quen không rửa tay: Sau khi đi vệ sinh, chế biến thực phẩm hoặc tiếp xúc với người bệnh.
• Vật dụng ăn uống không hợp vệ sinh: Đũa muỗng dùng chung, ly nước chưa được rửa sạch.
• Đi du lịch đến vùng đang có dịch tả hoặc tiêu chảy cấp.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán nhiễm trùng đường ruột

Để chẩn đoán nhiễm trùng đường ruột bác sĩ sẽ khai thác các triệu chứng lâm sàng, sau đó kết hợp với các xét nghiệm cận lâm sàng để xác định nguyên nhân cụ thể và mức độ nghiêm trọng của bệnh.

• Xét nghiệm phân: Kiểm tra sự hiện diện của vi khuẩn, ký sinh trùng, máu, mủ, nhầy.
• Nuôi cấy phân: Xác định loại vi sinh vật gây bệnh.
• PCR hoặc ELISA: Phát hiện virus hoặc độc tố vi khuẩn.
• Xét nghiệm máu: Tìm dấu hiệu viêm, nhiễm trùng toàn thân.
• Soi trực tràng/đại tràng: Trường hợp nghi viêm loét đại tràng do vi khuẩn.

Điều trị nhiễm trùng đường ruột

Nội khoa

Trong phần lớn các trường hợp nhiễm trùng đường ruột nhẹ đến trung bình, đặc biệt là do virus, điều trị chủ yếu là điều trị nội khoa. Trước hết, điều quan trọng nhất là bù nước và điện giải, bởi tiêu chảy và nôn mửa kéo dài có thể khiến người bệnh mất nước nhanh chóng. Bạn nên bổ sung dung dịch bù nước đường uống như Oresol (ORS), nước cháo loãng muối hoặc nước dừa. Trong các trường hợp nặng hơn - đặc biệt ở trẻ em, người già hoặc người có biểu hiện mất nước như khô môi, mắt trũng, tiểu ít, truyền dịch đường tĩnh mạch có thể được chỉ định để duy trì tuần hoàn và chức năng thận.

Kháng sinh có thể được sử dụng trong một số trường hợp nhiễm trùng do vi khuẩn rõ ràng, đặc biệt khi có tiêu chảy ra máu, sốt cao hoặc nuôi cấy phân dương tính.

Bác sĩ có thể kê thuốc giảm đau hạ sốt nếu bạn có triệu chứng sốt cao và đau bụng nhiều, thuốc chống nôn giúp bạn ăn uống dễ dàng hơn.

Men vi sinh thường được khuyến nghị dùng song song với kháng sinh hoặc sau giai đoạn tiêu chảy cấp nhằm rút ngắn thời gian bệnh và cải thiện tiêu hóa.

Ngoại khoa

Điều trị ngoại khoa được chỉ định khi tình trạng viêm nhiễm lan rộng vượt khỏi khả năng kiểm soát của thuốc hoặc khi bệnh gây ra các biến chứng đe dọa nghiêm trọng đến tính mạng như thủng ruột, tắc ruột, viêm phúc mạc hay áp xe trong ổ bụng.

Ngoài ra, ở những trường hợp nhiễm trùng đường ruột nặng có xuất hiện các ổ áp xe trong thành ruột hoặc quanh đại tràng có thể cần phẫu thuật dẫn lưu ổ áp xe, cắt bỏ đoạn ruột viêm hoặc mở hậu môn nhân tạo.

Ngoài ra, tắc ruột do nhiễm trùng cũng là một biến chứng cần can thiệp ngoại khoa nếu điều trị nội khoa bảo tồn không mang lại hiệu quả. Phẫu thuật lấy bỏ đoạn ruột bị tắc hoặc hoại tử là cần thiết để ngăn ngừa hoại tử lan rộng và phục hồi lưu thông tiêu hóa.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của nhiễm trùng đường ruột

Chế độ sinh hoạt:

• Nghỉ ngơi nhiều, tránh làm việc nặng khi đang bị bệnh.
• Uống nhiều nước, chia nhỏ lượng nước, uống từng ngụm để dễ hấp thu.
• Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng, đặc biệt sau khi đi vệ sinh hoặc trước khi ăn.
• Tránh tiếp xúc trực tiếp với người đang mắc bệnh.

Chế độ dinh dưỡng:

• Ăn thực phẩm dễ tiêu hóa như cháo, súp, cơm mềm.
• Tránh thực phẩm chiên xào, cay nóng, có nhiều chất béo.
• Không uống rượu bia, nước có gas hoặc cà phê trong thời gian bị bệnh.
• Có thể bổ sung sữa chua chứa men vi sinh để hỗ trợ tiêu hóa.

Phòng ngừa nhiễm trùng đường ruột

Đặc hiệu

Một số nguyên nhân gây nhiễm trùng đường ruột nguy hiểm có thể được phòng ngừa hiệu quả bằng vắc xin, đặc biệt ở trẻ em và những người có nguy cơ cao như người già, người suy giảm miễn dịch, người đi du lịch đến vùng dịch tễ bệnh:

Vắc xin phòng Rotavirus:

• Vắc xin Rotarix Vial (Bỉ): Là vắc xin sống, giảm độc lực chủng từ người. Dùng cho trẻ em từ 6 tuần tuổi đến 25 tuần tuổi.
• Vắc xin Rotateq (Mỹ): Dành cho trẻ từ 6 tuần đến 32 tuần tuổi.
• Vắc xin Rotavin (Việt Nam): Là vắc xin sống giảm độc lực có tác dụng phòng nguy cơ nhiễm virus Rota. Dùng cho trẻ từ 6 tuần đến 6 tháng tuổi.

Vắc xin tả: Vắc xin mORCVAX (Việt Nam) giúp phòng bệnh tả cho trẻ em trên 2 tuổi và người lớn sống trong vùng dịch tả lưu hành

Vắc xin thương hàn: Vắc xin TYPHIM VI (Pháp) giúp phòng ngừa bệnh thương hàn do vi khuẩn Salmonella typhi gây ra. Được chỉ định tiêm cho trẻ từ 2 tuổi trở lên và người lớn.

Không đặc hiệu

Nhiễm trùng đường ruột là bệnh dễ lây lan nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa được bằng các biện pháp đơn giản và hiệu quả nếu được áp dụng đúng cách.

• Giữ vệ sinh an toàn thực phẩm, chỉ ăn thực phẩm nấu chín kỹ, bảo quản tốt.
• Đảm bảo nguồn nước sạch bằng cách đun sôi nước trước khi uống nếu không chắc chắn nguồn nước.
• Thường xuyên rửa tay trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh, cắt móng tay gọn gàng.
• Không dùng chung vật dụng cá nhân: Bàn chải, khăn mặt, chén đũa với người bệnh.
• Tăng cường sức đề kháng ăn uống đủ chất, tập luyện thể thao, ngủ đủ giấc.