Ký sinh trùng ăn não là gì? Cách phòng ngừa hiệu quả

"Ký sinh trùng" ăn não nghe có vẻ đáng sợ, nhưng thật ra đây là tên thường gọi của Naegleria fowleri, một loại amip siêu nhỏ sống trong nước ngọt ấm như ao, hồ hay sông. Mặc dù rất hiếm gặp, nhưng khi xâm nhập vào cơ thể qua đường mũi, nó có thể tấn công não và gây viêm nặng, khiến nguy cơ tử vong cực kỳ cao. Chính vì vậy, hiểu rõ về loại ký sinh trùng này, cách lây lan và cách phòng tránh là điều ai cũng nên biết, nhất là trong mùa hè, là thời điểm mọi người thường đi bơi, vui chơi dưới nước.

Ký sinh trùng ăn não là gì?

Naegleria fowleri là một loại amip tự do, thuộc nhóm sinh vật đơn bào, thường được tìm thấy trong nước ngọt ấm, bùn lầy hoặc đất ẩm. Loại amip này không phải là ký sinh trùng theo nghĩa truyền thống, vì nó không cần vật chủ để sống mà tồn tại độc lập trong môi trường. Tuy nhiên, khi tiếp xúc với con người, nó có thể gây nhiễm trùng nghiêm trọng. N. fowleri phát triển mạnh ở nhiệt độ nước từ 25 - 46°C, thường gặp ở hồ, sông, ao tù đọng hoặc suối nước nóng. 

Nó có ba giai đoạn phát triển: Dạng bào nang (cyst) để chịu đựng điều kiện khắc nghiệt, dạng roi (flagellate) để di chuyển nhanh, và dạng trophozoite là giai đoạn hoạt động nhất, nơi nó "ăn" vi khuẩn và các chất hữu cơ. Trong tự nhiên, N. fowleri không gây hại cho hầu hết các loài, nhưng với con người, nó có thể xâm nhập và phá hủy hệ thần kinh trung ương. Bệnh mà nó gây ra được gọi là viêm màng não - não amip nguyên phát.

Thuật ngữ “ăn não” xuất phát từ cơ chế phá hủy mô não của N. fowleri. Khi amip xâm nhập vào não, nó không chỉ nhân lên mà còn tiết ra các enzyme phân hủy protein, "ăn mòn" các tế bào não một cách nhanh chóng. Quá trình này gây ra viêm, phù não và hoại tử mô, dẫn đến các triệu chứng nghiêm trọng. 

Theo các chuyên gia, amip có thể "tiêu thụ" não bộ bằng cách bám vào tế bào và hút chất dinh dưỡng, tạo ra những lỗ hổng trong mô não. Hình ảnh từ kính hiển vi cho thấy trophozoite của N. fowleri di chuyển và "nuốt" các tế bào thần kinh. Đây là lý do bệnh tiến triển cực kỳ nhanh, thường chỉ trong vài ngày. Cách gọi này, dù nghe đáng sợ, giúp nâng cao nhận thức cộng đồng về mức độ nguy hiểm, khuyến khích mọi người cẩn thận hơn khi tiếp xúc với nước ngọt.

Cơ chế lây nhiễm và yếu tố nguy cơ

Hiểu rõ cách N. fowleri xâm nhập cơ thể sẽ giúp bạn tránh được những rủi ro không đáng có. Không giống như các bệnh truyền nhiễm khác, bệnh này không lây từ người sang người hay qua ăn uống.

Cách xâm nhập vào cơ thể

N. fowleri thường sống trong nguồn nước ngọt ấm và tù đọng như hồ, sông, suối, ao hoặc thậm chí nước máy chưa được xử lý đạt chuẩn. Khi nước nhiễm amip đi vào mũi, chẳng hạn trong lúc bơi, lặn, nhảy cầu hoặc rửa mũi, sinh vật này có thể bám vào niêm mạc mũi. Từ đó, nó di chuyển dọc theo dây thần kinh khứu giác, xuyên qua tấm sàng xương sàng (cribriform plate) để lên não.

Quá trình này diễn ra trong khoảng 1 - 12 ngày, trung bình khoảng 5 ngày, tùy thuộc vào số lượng amip xâm nhập và sức đề kháng của mỗi người. Điều quan trọng là bệnh không lây khi nuốt nước, vì axit trong dạ dày có thể tiêu diệt amip.  

Các yếu tố tăng nguy cơ

Một số thói quen và điều kiện có thể khiến nguy cơ nhiễm N. fowleri cao hơn:

• Bơi, lặn, chơi thể thao dưới nước ở hồ, sông, suối có nước ấm hoặc ít chảy, đặc biệt vào mùa hè khi nước nóng và mực nước thấp.
• Trẻ em và thanh thiếu niên thường dễ bị hơn vì hoạt động năng động, tiếp xúc nước nhiều.
• Rửa mũi, súc xoang bằng nước máy chưa đun sôi hoặc chưa tiệt trùng, nhất là ở khu vực có hệ thống nước sinh hoạt chưa đảm bảo.
• Đào bới, khuấy bùn ở vùng nước nông, khiến amip có thể phát tán vào không khí rồi xâm nhập qua mũi.

Triệu chứng, chẩn đoán và điều trị

Khi nhiễm N. fowleri, bệnh tiến triển nhanh chóng, đòi hỏi hành động ngay lập tức để có cơ hội sống sót.

Triệu chứng khởi phát

Các dấu hiệu ban đầu thường xuất hiện sau khi tiếp xúc với mầm bệnh từ 1 – 9 ngày. Triệu chứng khá giống với viêm màng não thông thường như:

• Sốt cao đột ngột;
• Đau đầu dữ dội (thường ở vùng trán);
• Buồn nôn, nôn mửa, đôi khi cứng cổ nhẹ;
• Mệt mỏi, chán ăn, sợ ánh sáng.

Những biểu hiện này ban đầu dễ bị nhầm với nhiễm khuẩn thông thường, khiến việc chẩn đoán và điều trị ban đầu bị chậm trễ.

Triệu chứng nguy hiểm

Sau vài ngày, bệnh tiến triển rất nhanh với các biểu hiện nặng hơn như:

• Cứng cổ rõ rệt, rối loạn ý thức, mất thăng bằng;
• Ảo giác, co giật hoặc hôn mê.

Lúc này, ký sinh trùng tấn công lên hệ thần kinh trung ương, gây phù não, viêm và hoại tử mô não. Bệnh diễn tiến nghiêm trọng và có thể đe dọa tính mạng chỉ trong thời gian ngắn nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.

Chẩn đoán và điều trị

Chẩn đoán khó khăn vì triệu chứng không đặc trưng và bệnh hiếm. Bác sĩ thường lấy dịch não tủy (CSF) để xét nghiệm, tìm amip qua kính hiển vi hoặc PCR gen. Hiện nay chưa có phác đồ điều trị chuẩn, nhưng bác sĩ thường kết hợp các loại thuốc kháng amip và thuốc hỗ trợ giảm viêm, chống co giật, hạ áp lực nội sọ nhằm kiểm soát triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng nặng.

Biện pháp phòng ngừa hiệu quả

Phòng bệnh luôn là biện pháp tốt nhất, bởi khi đã mắc phải, việc điều trị thường rất khó khăn và tỷ lệ sống sót thấp.

• Tránh bơi lội hoặc lặn ở những ao, hồ nước ngọt ấm, tù đọng, đặc biệt vào mùa hè hoặc khi nước bị đục, nhiều bùn.
• Nếu phải bơi, nên dùng kẹp mũi hoặc giữ đầu trên mặt nước, tránh nhảy xuống nước mạnh gây nước tràn vào mũi.
• Không rửa mũi bằng nước máy chưa đun sôi. Thay vào đó, hãy dùng nước cất, nước muối sinh lý, hoặc nước đã đun sôi để nguội.
• Hạn chế đào bới, tiếp xúc với bùn ở vùng nước nông để giảm nguy cơ nhiễm ký sinh trùng.
• Người dân nên chủ động giữ vệ sinh môi trường, báo cáo kịp thời khi phát hiện khu vực nước có dấu hiệu ô nhiễm hoặc nghi ngờ nhiễm ký sinh trùng.

Ký sinh trùng ăn não do Naegleria fowleri gây ra là một bệnh cực kỳ hiếm nhưng nguy hiểm với tỷ lệ tử vong rất cao. Việc hiểu rõ bản chất bệnh, cách lây nhiễm, dấu hiệu cảnh báo và thực hiện biện pháp phòng ngừa đúng cách sẽ giúp giảm thiểu rủi ro. Mặc dù không cần hoảng sợ vì tần suất xảy ra rất thấp, nhưng sự chủ động từ cá nhân và cộng đồng là rất quan trọng. Nếu có tình trạng nghi ngờ (sau khi tiếp xúc nước ngọt ấm mà xuất hiện nhức đầu, sốt, nôn ói…) thì nên đến cơ sở y tế càng sớm càng tốt để được đánh giá và xử lý. Hy vọng bài viết này giúp bạn bảo vệ sức khỏe bản thân và gia đình hiệu quả hơn.