Phát ban: Triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp chẩn đoán, điều trị và phòng ngừa

Tìm hiểu chung về phát ban

Phát ban là một thuật ngữ y tế dùng để chỉ sự thay đổi màu sắc hoặc kết cấu của da. Phát ban có thể xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau từ những nốt mẩn đỏ nhỏ li ti đến những mảng lớn sần sùi. Phát ban hay còn gọi là sẩn nếu kích thước mỗi sẩn dưới 1cm và nổi gồ lên bề mặt da, gọi là mảng nếu kích thước lớn hơn 1 cm.

Triệu chứng phát ban

Những triệu chứng của phát ban

Phát ban có thể xuất hiện kèm theo các triệu chứng sau:

• Sốt;
• Ngứa;
• Sưng tấy;
• Nổi mụn nước;
• Da bong tróc, đau rát.

Hình dạng, kích thước và màu sắc của phát ban có thể khác nhau tùy thuộc vào nguyên nhân:

• Phát ban do dị ứng thường có màu đỏ, ngứa và xuất hiện đột ngột, trong khi phát ban do nhiễm trùng có thể kèm theo sốt và các triệu chứng toàn thân khác.
• Phát ban do côn trùng cắn phát ban do các vết đốt, vết cắn của côn trùng (ve mò, rắn, rết,...) thường có dấu vết rõ ràng.
• Phát ban trong bệnh zona lại kèm theo cảm giác đau, nóng rát dữ dội.
• Phát ban do con cái ghẻ thì kèm theo cảm giác ngứa nhiều, nhất là về đêm.
• Trong bệnh sốt xuất huyết, các vết ban không có triệu chứng gì nhưng lại có các triệu chứng toàn thân (sốt, mệt mỏi,...).

Tác động của phát ban với sức khỏe

Phát ban có thể gây khó chịu, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống và trong một số trường hợp có thể là dấu hiệu của một bệnh lý nghiêm trọng, bệnh truyền nhiễm khác.

Biến chứng có thể gặp Phát ban

Nhiễm trùng da thứ phát do gãi ngứa, bội nhiễm vi khuẩn, sẹo,... Trong một số trường hợp hiếm gặp, phát ban có thể là dấu hiệu của phản ứng dị ứng nghiêm trọng (sốc phản vệ) đe dọa tính mạng. Trong những trường hợp đó, phát ban thường đi kèm khó thở, nôn ói, tiêu lỏng,...

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Phát ban lan rộng nhanh chóng, kèm theo sốt cao, khó thở, sưng phù mặt hoặc cổ, buồn nôn, nôn ói hoặc có dấu hiệu nhiễm trùng như mưng mủ, sưng nóng, đỏ đau.

Nguyên nhân gây phát ban

Dưới đây là một số nguyên nhân có thể gây ra phát ban:

Nhiễm trùng

Virus

• Sởi (Measles) gây ra phát ban đỏ, phẳng, bắt đầu từ mặt và lan xuống cơ thể.
• Rubella (German measles) gây ra phát ban hồng ban, thường nhẹ hơn sởi.
• Thủy đậu (Chickenpox) gây ra mụn nước ngứa, lan rộng khắp cơ thể.
• Zona thần kinh (Shingles) gây ra phát ban đau rát, mụn nước trên một dải da.
• Bệnh tay chân miệng (Hand, foot, and mouth disease) gây ra mụn nước ở tay, chân và miệng.

Vi khuẩn

• Sốt tinh hồng nhiệt (Scarlet fever) gây phát ban đỏ, sần sùi, kèm theo sốt và đau họng.
• Bệnh Lyme gây phát ban hình bia bắn, kèm theo các triệu chứng giống cúm.
• Nhiễm trùng tụ cầu và liên cầu.

Dị ứng

• Dị ứng thực phẩm có thể gây ra phát ban ngứa, mề đay.
• Dị ứng thuốc có thể gây ra phát ban toàn thân, có thể kèm theo sưng phù.
• Dị ứng tiếp xúc có thể gây ra phát ban đỏ, ngứa tại vùng da tiếp xúc với chất gây dị ứng (hóa chất, kim loại).

Bệnh tự miễn

• Lupus ban đỏ hệ thống (SLE) gây ra phát ban hình cánh bướm trên mặt.
• Vảy nến (Psoriasis) gây ra các mảng da đỏ, có vảy trắng.

Các nguyên nhân khác:

Côn trùng đốt, nhiệt độ cao, dị ứng hóa chất,... cũng có thể gây ra các nốt sưng đỏ, ngứa.

Nguy cơ mắc phải phát ban

Những ai có nguy cơ mắc phải phát ban?

Những đối tượng sau dễ phát ban như:

Người có tiền sử dị ứng: Những người có tiền sử dị ứng, chẳng hạn như hen suyễn hoặc sốt cỏ khô, có nguy cơ cao bị phát ban do dị ứng.

Người có hệ miễn dịch suy yếu: Hệ miễn dịch suy yếu có thể làm tăng nguy cơ nhiễm trùng - một trong những nguyên nhân dẫn đến phát ban.

Người mắc các bệnh tự miễn dịch: Các bệnh như lupus ban đỏ hệ thống hoặc vảy nến có thể gây ra phát ban.

Người mắc các bệnh nhiễm trùng: Nhiễm virus, vi khuẩn hoặc nấm có thể gây ra nhiều loại phát ban khác nhau.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải phát ban

Tiếp xúc với chất gây dị ứng

• Các chất gây dị ứng như phấn hoa, lông động vật hoặc một số loại thực phẩm có thể gây ra phản ứng dị ứng, dẫn đến phát ban.
• Viêm da tiếp xúc xảy ra khi da tiếp xúc với chất kích ứng chẳng hạn như chất tẩy rửa, vải,...

Thời tiết

• Thời tiết nóng ẩm có thể làm tăng nguy cơ rôm sảy.
• Tiếp xúc quá nhiều với ánh nắng mặt trời có thể gây cháy nắng và phát ban.

Yếu tố lối sống

• Căng thẳng có thể làm trầm trọng thêm một số tình trạng da và dẫn đến phát ban.
• Một số loại thuốc có thể gây ra phản ứng phụ là phát ban.

Phương pháp chẩn đoán và điều trị phát ban

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán phát ban

Có nhiều xét nghiệm khác nhau có thể được sử dụng để chẩn đoán nguyên nhân gây phát ban tùy thuộc vào các triệu chứng và nghi ngờ lâm sàng:

Xét nghiệm máu

Công thức máu: Giúp phát hiện các dấu hiệu nhiễm trùng như số lượng bạch cầu tăng cao.

Xét nghiệm kháng thể: Có thể giúp phát hiện các kháng thể đối với các bệnh nhiễm trùng như bệnh Lyme hoặc Rubella.

Xét nghiệm chức năng gan và thận: Có thể giúp đánh giá chức năng của các cơ quan này, đặc biệt nếu nghi ngờ phát ban do thuốc hoặc bệnh hệ thống.

Xét nghiệm da

Xét nghiệm dị ứng da: Bao gồm xét nghiệm lẩy da và xét nghiệm nội bì, được sử dụng để xác định các chất gây dị ứng.

Sinh thiết da: Một mẫu da nhỏ được lấy và kiểm tra dưới kính hiển vi để xác định nguyên nhân gây phát ban. Có thể giúp chẩn đoán các bệnh như vảy nến, lupus ban đỏ hoặc ung thư da.

Phết da: Mẫu da được lấy và kiểm tra để tìm vi khuẩn, nấm hoặc virus.

Các xét nghiệm khác

Xét nghiệm dịch ngoáy họng: Có thể giúp phát hiện các bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn hoặc virus chẳng hạn như liên cầu khuẩn hoặc virus herpes.

Xét nghiệm PCR (phản ứng chuỗi polymerase): Được sử dụng để phát hiện DNA hoặc RNA của virus hoặc vi khuẩn trong mẫu bệnh phẩm.

Phương pháp điều trị phát ban

Nội khoa

Thuốc kháng histamine, thuốc giảm đau, thuốc bôi ngoài da (corticosteroid), thuốc kháng sinh nếu do nhiễm trùng.

Ngoại khoa

Trong một số trường hợp hiếm gặp, có thể cần phẫu thuật để loại bỏ các tổn thương da.

Chế độ sinh hoạt và phòng ngừa

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến phát ban

Chế độ sinh hoạt:

• Giữ da sạch sẽ bằng cách tắm rửa đúng cách: Tắm hằng ngày với nước ấm và sử dụng xà phòng dịu nhẹ, không chứa hương liệu hay hóa chất gây kích ứng sẽ giúp loại bỏ vi khuẩn, bụi bẩn và mồ hôi – những yếu tố có thể làm trầm trọng thêm phát ban. Sau khi tắm, nên lau khô da nhẹ nhàng bằng khăn mềm, tránh chà xát mạnh gây tổn thương da.
• Dưỡng ẩm thường xuyên để bảo vệ hàng rào da: Việc thoa kem dưỡng ẩm phù hợp giúp giữ cho da luôn mềm mại, hạn chế khô da và ngứa – yếu tố thường đi kèm với phát ban. Đặc biệt vào những ngày thời tiết hanh khô hoặc nắng nóng, việc duy trì độ ẩm cho da là rất cần thiết.
• Tránh gãi ngứa để ngăn ngừa tổn thương da: Gãi có thể gây trầy xước da, tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập và dẫn đến nhiễm trùng thứ phát. Nên cắt ngắn móng tay, đeo găng tay khi ngủ và sử dụng kem bôi giảm ngứa theo hướng dẫn để hạn chế phản xạ gãi không kiểm soát.
• Hạn chế tiếp xúc với các chất gây kích ứng hoặc dị ứng: Người có cơ địa nhạy cảm cần tránh tiếp xúc với xà phòng có tính tẩy mạnh, nước hoa, chất tẩy rửa, bụi bẩn hoặc phấn hoa – những yếu tố có thể gây bùng phát phát ban. Quần áo nên được giặt sạch bằng sản phẩm không mùi và phơi khô dưới nắng.
• Giữ môi trường sống sạch sẽ và thông thoáng: Không gian sống nên được vệ sinh định kỳ, hạn chế bụi bẩn, lông động vật và nấm mốc. Việc giặt giũ chăn ga gối định kỳ cũng giúp ngăn ngừa các yếu tố kích thích da thường gặp trong sinh hoạt hàng ngày.
• Tránh nhiệt độ quá cao và đổ mồ hôi nhiều: Nhiệt độ nóng bức và mồ hôi tích tụ có thể làm bít tắc lỗ chân lông và khiến tình trạng phát ban trở nên nặng hơn. Mặc quần áo rộng rãi, thấm hút tốt và tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng gay gắt sẽ giúp giảm nguy cơ bùng phát các phản ứng da.
• Giảm căng thẳng để kiểm soát yếu tố kích hoạt nội sinh: Stress có thể làm nặng thêm một số bệnh lý da như viêm da cơ địa, mề đay hoặc vảy nến. Việc tập yoga, thiền, hoặc hít thở sâu mỗi ngày sẽ giúp ổn định tâm lý, giảm kích thích miễn dịch và cải thiện tình trạng da.
• Ngủ đủ giấc để tăng cường khả năng phục hồi da: Giấc ngủ đầy đủ giúp điều hòa nội tiết và cải thiện hệ miễn dịch – hai yếu tố quan trọng trong kiểm soát các phản ứng viêm ngoài da. Ngủ từ 7–8 giờ mỗi đêm sẽ giúp cơ thể phục hồi tốt hơn và làm dịu các triệu chứng trên da.

Chế độ dinh dưỡng:

• Duy trì chế độ ăn cân bằng, giàu vitamin và khoáng chất: Trái cây và rau xanh là nguồn cung cấp vitamin C, E, kẽm và các chất chống oxy hóa giúp giảm viêm, tăng sức đề kháng và hỗ trợ tái tạo làn da tổn thương. Các loại thực phẩm này nên được đưa vào bữa ăn hàng ngày để tăng khả năng phục hồi da.
• Uống đủ nước để giữ ẩm cho da từ bên trong: Cung cấp từ 1.5–2 lít nước mỗi ngày giúp duy trì độ ẩm cho da, hỗ trợ quá trình đào thải độc tố và giúp da mềm mại, giảm bong tróc và ngứa ngáy thường gặp trong phát ban.
• Tránh thực phẩm gây dị ứng nếu có tiền sử dị ứng thực phẩm: Với những người có cơ địa dị ứng, cần tránh các loại thực phẩm đã từng gây phản ứng như hải sản, trứng, đậu phộng hoặc sữa bò. Việc duy trì nhật ký ăn uống có thể giúp nhận diện các tác nhân kích thích để phòng tránh hiệu quả.
• Hạn chế thức ăn cay nóng và nhiều đường: Đồ ăn cay, chiên rán, nhiều đường hoặc thức uống có gas có thể làm tăng phản ứng viêm và thúc đẩy phát ban lan rộng hơn. Nên ưu tiên thực phẩm thanh mát, dễ tiêu hóa để hỗ trợ da phục hồi nhanh chóng.

Phương pháp phòng ngừa phát ban hiệu quả

Phương pháp phòng ngừa đặc hiệu:

Phát ban là một biểu hiện da liễu phổ biến, có thể là triệu chứng của nhiều bệnh lý khác nhau, trong đó có các bệnh truyền nhiễm do virus như sởi, rubella, thủy đậu và sốt phát ban do enterovirus.

Các vắc xin như MMR (sởi - quai bị - rubella), vắc xin thủy đậu, và vắc xin cúm mùa đã được chứng minh là có hiệu quả cao trong việc giảm tỷ lệ mắc bệnh và biểu hiện lâm sàng điển hình là phát ban. Việc tiêm phòng giúp cơ thể tạo ra miễn dịch chủ động, thông qua sự hình thành kháng thể đặc hiệu, từ đó ngăn chặn sự nhân lên của virus trong cơ thể và hạn chế các biểu hiện ngoài da như ban dát sẩn, ban dạng xuất huyết hay ban dạng hồng ban đa dạng.

Phương pháp phòng ngừa không đặc hiệu:

Duy trì lối sống lành mạnh, tăng cường hệ miễn dịch, tránh căng thẳng, sử dụng sản phẩm chăm sóc da phù hợp.