Não là gì? Cấu tạo của não, chức năng và các bệnh lý thường gặp

Dù chỉ chiếm khoảng 2% trọng lượng cơ thể nhưng não tiêu thụ gần 20 - 25% năng lượng toàn cơ thể mỗi ngày. Đây chính là “trung tâm chỉ huy” phức tạp nhất mà tạo hóa ban tặng cho con người. Bài viết dưới đây sẽ giải thích một cách dễ hiểu về giải phẫu não, vị trí, cấu tạo, cách hoạt động, các bệnh lý thường gặp và những cách đơn giản để giữ cho não luôn khỏe mạnh.

Não là gì?

Não là cơ quan trung tâm của hệ thần kinh trung ương, chịu trách nhiệm điều khiển hầu hết mọi hoạt động của cơ thể, từ suy nghĩ logic, cảm xúc, trí nhớ, ngôn ngữ cho đến các chức năng sống tự động như nhịp tim, nhịp thở và huyết áp. Bạn có thể hình dung não giống như một “bộ xử lý trung tâm” siêu mạnh, liên tục nhận thông tin từ bên ngoài và bên trong cơ thể, xử lý rồi đưa ra phản ứng phù hợp chỉ trong tích tắc.

Vị trí của não người

Giải phẫu não cho thấy não nằm an toàn trong hộp sọ - một cấu trúc xương cứng chắc được thiết kế đặc biệt để bảo vệ “trung tâm điều khiển” này khỏi va đập. Bao bọc bên ngoài não là ba lớp màng não và dịch não tủy, hoạt động như một hệ thống giảm xóc tự nhiên, giúp bảo vệ não khỏi những rung động mạnh khi chạy nhảy hay té ngã. Não kết nối với toàn bộ cơ thể thông qua tủy sống và mạng lưới 12 đôi dây thần kinh sọ.

Cấu tạo của não người

Giải phẫu não chia não thành nhiều phần khác nhau, mỗi phần đảm nhận một vai trò riêng nhưng phối hợp cực kỳ nhịp nhàng.

Đại não 

Đại não là phần lớn nhất và quan trọng nhất của hệ thần kinh trung ương, chịu trách nhiệm cho hầu hết các chức năng cao cấp của con ngườ. Đây cũng là khu vực có cấu trúc phức tạp nhất, bao gồm nhiều thùy với nhiệm vụ riêng biệt nhưng hoạt động phối hợp chặt chẽ để xử lý thông tin và điều hành các hoạt động sống.

• Là phần lớn nhất, chiếm khoảng 85% trọng lượng não.
• Chia thành hai bán cầu trái và phải, kết nối với nhau qua thể chai.
• Đảm nhiệm tư duy, trí nhớ dài hạn, ngôn ngữ, cảm xúc và vận động có ý thức.
• Đại não được chia thành 4 thùy chính gồm thùy trán - kiểm soát hành vi, lập kế hoạch, lời nói, vận động tinh; thùy đỉnh - xử lý cảm giác xúc giác, vị trí không gian, nhận biết đau, nóng, lạnh; thùy thái dương - ghi nhớ, nhận diện khuôn mặt, xử lý âm thanh và mùi; thùy chẩm - phân tích hình ảnh, màu sắc, chuyển động.

Tiểu não

Tiểu não nằm ở phía sau và dưới đại não, giữ vai trò quan trọng trong việc phối hợp vận động, duy trì thăng bằng và kiểm soát tư thế cơ thể, ví dụ chúng ta có thể đi xe đạp, nhảy múa hay viết chữ đẹp.

Mặc dù kích thước nhỏ hơn đại não, nhưng tiểu não chứa tới hơn 50% tổng số nơ-ron của toàn bộ não, có nhiệm vụ xử lý lượng thông tin từ hệ tiền đình, cơ - khớp và giác quan để đảm bảo các cử động diễn ra nhịp nhàng, chính xác và ổn định.

Thân não

Thân não là cấu trúc nối liền giữa não bộ và tủy sống, đóng vai trò sống còn trong việc duy trì các chức năng tự động của cơ thể như nhịp thở, nhịp tim, huyết áp và ý thức. Đây là trung tâm điều khiển nhiều phản xạ quan trọng và là “trạm trung chuyển” dẫn truyền thông tin giữa các phần của hệ thần kinh trung ương, giúp cơ thể hoạt động nhịp nhàng và liên tục. Gồm 3 phần chính:

• Trung não: Điều khiển cử động mắt, phản xạ ánh sáng.
• Cầu não: Phối hợp biểu cảm khuôn mặt, giấc ngủ, truyền tín hiệu giữa đại não và tiểu não.
• Hành tủy: Kiểm soát nhịp tim, nhịp thở, huyết áp, phản xạ nuốt, ho, hắt hơi.

12 đôi dây thần kinh sọ

Có 12 đôi dây thần kinh sọ xuất phát trực tiếp từ não. Mỗi đôi đảm nhiệm một nhóm chức năng riêng, giúp cơ thể thực hiện nhiều hoạt động quan trọng ở vùng đầu - mặt - cổ. Những dây thần kinh này giúp chúng ta nhìn, ngửi, nếm, nghe, giữ thăng bằng, và tạo ra các biểu cảm khuôn mặt. Một số dây khác lại điều khiển cử động của mắt, hoạt động nhai nuốt, vận động lưỡi, hay giúp truyền cảm giác từ khuôn mặt về não.

Chức năng của não người

Giải phẫu não giúp ta thấy rõ não thực hiện đồng thời rất nhiều nhiệm vụ quan trọng:

• Điều khiển vận động và giữ thăng bằng.
• Xử lý và lưu trữ trí nhớ, khả năng học tập.
• Điều hòa cảm xúc, hành vi xã hội.
• Duy trì các chức năng sống tự động (tim đập, thở…).
• Nhận biết và phân tích thông tin từ 5 giác quan.
• Kiểm soát hormone thông qua tuyến yên.

Não người hoạt động như thế nào?

Tất cả hoạt động của não dựa trên mạng lưới khoảng 86 - 100 tỷ tế bào thần kinh (nơ-ron). Các nơ-ron liên lạc với nhau qua hàng nghìn tỷ khớp nối bằng xung điện và chất dẫn truyền thần kinh như dopamine, serotonin, acetylcholine…

Quá trình này diễn ra liên tục 24/7, kể cả khi bạn ngủ. Đặc biệt, não có khả năng “tái cấu trúc”, gọi là tính mềm dẻo thần kinh (neuroplasticity), giúp chúng ta học kỹ năng mới và phục hồi phần nào sau chấn thương.

Các bệnh lý về não thường gặp

Một số bệnh lý phổ biến liên quan đến giải phẫu não và chức năng của nó:

• Đột quỵ (nhồi máu hoặc xuất huyết não).
• U não (lành tính hoặc ác tính).
• Viêm não, màng não do virus, vi khuẩn.
• Bệnh thoái hóa thần kinh như Alzheimer (mất trí nhớ), Parkinson (run, cứng đờ).
• Chấn thương sọ não do tai nạn giao thông, té ngã.
• Động kinh do phóng điện bất thường của nơ-ron.
• Rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu, tâm thần phân liệt liên quan đến mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh.

Cách chăm sóc não bộ luôn khỏe mạnh

Bạn hoàn toàn có thể bảo vệ và tăng cường sức khỏe não bằng những thói quen đơn giản:

• Ngủ đủ 7 - 9 tiếng/ngày: Giấc ngủ giúp não loại bỏ chất thải và củng cố trí nhớ.
• Ăn uống khoa học: Ưu tiên cá hồi, quả óc chó, rau lá xanh, việt quất, nghệ, socola đen; hạn chế đường và chất béo trans.
• Tập thể dục đều đặn 30 phút/ngày: Tăng lưu lượng máu lên não, kích thích tạo nơ-ron mới.
• Rèn luyện trí não: Đọc sách, học ngoại ngữ, chơi cờ vua, giải ô chữ…
• Giảm căng thẳng: Thiền, yoga, hít thở sâu.
• Hạn chế rượu bia, thuốc lá và chất kích thích: Khi hạn chế các yếu tố này, khả năng tập trung, trí nhớ và độ minh mẫn được cải thiện, đồng thời giúp bảo vệ mạch máu não và giảm đáng kể nguy cơ các bệnh lý thần kinh về sau.
• Khám sức khỏe định kỳ: Phát hiện sớm các vấn đề về mạch máu não, huyết áp, đường huyết.

Giải phẫu não dù phức tạp nhưng lại cực kỳ logic và hoàn hảo. Hiểu rõ cấu tạo, chức năng cũng như các nguy cơ giúp chúng ta ý thức hơn trong việc bảo vệ “trung tâm điều khiển” quý giá này. Chỉ cần duy trì lối sống lành mạnh, ngủ đủ, ăn sạch, vận động và không ngừng học hỏi, bạn đã trao cho não bộ điều kiện tốt nhất để hoạt động hiệu quả suốt đời. Hãy yêu thương và chăm sóc não ngay từ hôm nay nhé!