Mũi là gì? Cấu tạo mũi và chức năng quan trọng đối với con người

Cấu tạo mũi bao gồm nhiều bộ phận, từ mũi ngoài đến hốc mũi và các xoang liên quan. Với sự phức tạp này, mũi không chỉ là bộ phận thẩm mỹ quan trọng mà còn là tuyến phòng thủ đầu tiên của hệ hô hấp trên. Bài viết sau đây sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về giải phẫu mũi, chức năng và các bệnh lý thường gặp giúp bạn hiểu rõ hơn về cơ quan này.

Mũi là gì? Mũi có những chức năng nào?

Mũi là cơ quan quan trọng nhất của đường hô hấp nằm ở trung tâm khuôn mặt, thông với môi trường bên ngoài qua lỗ mũi trước và nối với vòm họng qua lỗ mũi sau.

Mũi đảm nhận nhiều chức năng sinh lý quan trọng từ hô hấp, khứu giác đến phát âm và hỗ trợ thẩm mỹ khuôn mặt. Cấu tạo mũi gồm nhiều bộ phận như xương, sụn, mô, mạch máu và dây thần kinh, tất cả phối hợp để thực hiện các chức năng này:

Chức năng hô hấp

Mũi là cơ quan đầu tiên dẫn khí vào hệ hô hấp. Không khí đi qua khoang mũi sẽ được làm ấm, giữ ẩm và lọc sạch nhờ niêm mạc và lông chuyển. Các hạt bụi và vi khuẩn bị chất nhầy bẫy lại, rồi lông chuyển đưa về tiền đình mũi để thải ra ngoài. Niêm mạc mũi còn chứa immunoglobulin A, lysozyme và lactoferrin, tạo hàng rào bảo vệ cơ thể.

Ngoài ra, các dây thần kinh giao cảm điều chỉnh lưu lượng khí, giúp hít sâu hoặc hít nông tùy theo tình trạng thông mũi. Nhờ đó, không khí vào phổi luôn sạch và giàu oxy, đồng thời hỗ trợ thải CO₂ ra ngoài.

Chức năng khứu giác

Tế bào khứu giác nằm ở đỉnh khoang mũi thu nhận các phân tử mùi hương hòa tan trong chất nhầy. Các thụ thể khứu giác gửi tín hiệu qua dây thần kinh khứu giác đến hành khứu, rồi lên trung tâm khứu giác ở vỏ não để phân tích mùi.

Con người có khoảng 1 tỷ tế bào khứu giác, với diện tích tiếp xúc 500 - 700 cm², giúp nhận biết và phân biệt nhiều mùi hương khác nhau. Khứu giác cũng đóng vai trò bảo vệ cơ thể bằng cách cảnh báo các mùi nguy hại và mầm bệnh.

Chức năng phát âm

Hốc mũi tham gia tạo âm thanh, cộng hưởng giọng nói và phối hợp với cơ họng, thanh quản trong quá trình phát âm. Khi mũi bị tắc, âm sắc thay đổi, giọng nói mất vang, tạo hiện tượng giọng mũi kín. Nhờ vậy, mũi góp phần hình thành ngôn ngữ và tạo âm sắc riêng biệt của từng người.

Giải phẫu cấu tạo mũi

Mũi là cơ quan phức tạp gồm mũi ngoài, mũi trong và các xoang cạnh mũi, được cấu tạo từ xương, sụn, niêm mạc và các cơ, phối hợp để thực hiện chức năng hô hấp, khứu giác và phát âm. Dưới đây là các bộ phận chính của mũi:

Mũi ngoài

Mũi ngoài có dạng kim tự tháp gồm gốc mũi, sống mũi, đỉnh mũi và cánh mũi. Bộ khung xương - sụn giúp mũi ngoài không xẹp, đảm bảo thông khí.

Cấu tạo gồm vành xương hình quả lê, hệ thống sụn (cánh mũi lớn, nhỏ, sụn bên, sụn vách,…), các cơ bám da điều chỉnh độ nở hẹp cùng lớp da mỏng linh hoạt, dày ở đỉnh và nhiều tuyến bã. Mũi ngoài được cấp máu bởi động mạch mặt, mắt, hàm trên, chi phối cảm giác bởi thần kinh sinh ba và vận động cơ mũi bởi thần kinh mặt.

Mũi trong

Mũi trong (hay ổ mũi) là khoang kéo dài từ lỗ mũi trước đến lỗ mũi sau, giữ vai trò dẫn khí, ngửi và hỗ trợ phát âm. Cấu trúc này được lót niêm mạc đặc biệt, chia thành vùng hô hấp và vùng khứu giác, đồng thời liên kết với các xoang cạnh mũi để tối ưu chức năng.

Lỗ mũi trước mở vào tiền đình mũi, nơi có lông và tuyến nhầy giúp cản bụi bẩn. Lỗ mũi sau thông với vòm họng, dẫn không khí xuống đường hô hấp dưới. Bên trong, hốc mũi có bốn thành (trên, dưới, ngoài, trong) tạo khung vững chắc, đồng thời chứa các cuốn mũi và ngách mũi giúp điều hòa luồng khí.

Niêm mạc mũi được chia thành tầng khứu (nhận biết mùi) và tầng hô hấp (lọc, làm ấm, giữ ẩm, bảo vệ cơ thể). Ngoài ra, tiền đình và van mũi cũng góp phần điều tiết không khí, tăng hiệu quả làm sạch và sưởi ấm trước khi đi vào phổi.

Xoang cạnh mũi

Xoang cạnh mũi là các hốc rỗng nằm trong các xương của mặt, thông với ổ mũi, lót niêm mạc có lông chuyển giúp quét chất nhầy vào mũi, giữ cho các xoang luôn thoáng và khô. Các xoang chính gồm:

• Xoang trán: Hai xoang ở phần đứng xương trán, mặt sau mỏng liên quan não và màng não, mặt dưới liên quan trần ổ mắt và xoang sàng, lỗ thông vào ngách mũi giữa.
• Xoang sàng: 8 - 10 xoang nhỏ trong khối bên xương sàng, chia làm trước, giữa, sau, thông với ngách mũi giữa và ngách mũi trên.
• Xoang bướm: Hốc xẻ trong thân xương bướm, lỗ thông phía trước đổ vào ngách mũi trên cùng với xoang sàng sau.
• Xoang hàm trên: Lớn nhất, hình tháp, mặt trước giáp má, mặt trên giáp nền ổ mắt, mặt sau liên quan với hố chân bướm khẩu cái, đỉnh liên quan gò má, nền liên quan mũi, có lỗ thông vào ngách mũi giữa. Chân răng hàm có thể ảnh hưởng đến xoang.

Các bệnh thường gặp về mũi

Mũi là cơ quan dễ bị tổn thương bởi vi khuẩn, virus, dị nguyên và các tác nhân vật lý, dẫn đến một số bệnh thường gặp như:

• Nhiễm trùng khoang mũi: Viêm mũi, viêm xoang, có thể cấp tính, cấp tính tái phát hoặc mạn tính gây nghẹt mũi, đau nhức và khó chịu.
• Lệch vách ngăn mũi: Gây nghẹt mũi, khó thở và có thể cần điều trị bằng thuốc chống viêm hoặc phẫu thuật để chỉnh hình.
• Chảy máu cam: Có thể do chấn thương, khô mũi, dùng thuốc làm loãng máu hoặc các bệnh mạn tính như rối loạn đông máu, huyết áp cao, viêm mũi xoang mạn.
• Phì đại cuốn mũi: Gây nghẹt mũi, tắc đường dẫn lưu dịch xoang, dễ dẫn đến viêm nhiễm và triệu chứng khác gây khó chịu.
• Viêm mũi dị ứng: Mũi bị kích thích, ngứa, chảy nước mũi và tắc nghẹt. Do các tác nhân môi trường như phấn hoa, lông động vật, bụi mạt nhà, có thể theo mùa hoặc quanh năm.
• U hốc mũi: Có thể lành tính (polyp mũi, u xơ vòm, u nhầy mũi xoang) hoặc ác tính (ung thư biểu mô hốc mũi), gây tắc nghẽn mũi hoặc chèn ép các vùng lân cận như mắt, não.
• Viêm xoang do nấm: Xảy ra chủ yếu ở người suy giảm miễn dịch (HIV, đái tháo đường, ghép tạng), do Aspergillus, Mucor, Rhizopus, Absidia xâm nhập vào xương và mô mềm.
• U mạch máu mũi họng: Khối u mạch máu phổ biến nhất ở khoang mũi, thường gặp ở nam thanh niên với chảy máu cam tái phát hoặc tắc mũi, xâm lấn tại chỗ nhưng không di căn.
• Hẹp cửa mũi sau: Do màng đệm mũi hoặc tế bào mào thần kinh di chuyển vào khoang mũi sau, gây tắc nghẽn một hoặc hai bên. Hẹp hai bên thường liên quan đến hội chứng CHARGE.

Mũi là cơ quan đảm nhận nhiều chức năng quan trọng. Việc hiểu rõ chức năng và giải phẫu mũi sẽ hỗ trợ phát hiện sớm các bất thường, từ đó chẩn đoán và điều trị kịp thời. Do mũi dễ bị tổn thương, mỗi người nên chủ động bảo vệ mũi trong sinh hoạt hàng ngày và đi khám khi xuất hiện triệu chứng bất thường để bảo vệ sức khỏe.

Để tăng cường bảo vệ đường hô hấp và phòng ngừa các bệnh lý liên quan đến mũi, bạn có thể đến Trung tâm Tiêm chủng Long Châu để được tiêm các loại vắc xin phù hợp như vắc xin cúm, vắc xin phế cầu, vắc xin bạch hầu, ho gà, uốn ván,... nhằm giảm nguy cơ nhiễm bệnh và bảo vệ sức khỏe toàn diện.