Dị ứng là gì? Nguyên nhân, chẩn đoán, điều trị và phòng ngừa

Dị ứng là bệnh gì? Dị ứng là phản ứng quá mức của hệ miễn dịch đối với các chất lạ. Vậy dị ứng xảy ra như thế nào? Khi bạn chạm, hít vào hoặc ăn phải thứ gì đó mà bạn bị dị ứng, cơ thể sẽ cho rằng đó là chất có hại và phản ứng để loại bỏ nó. Điều này có thể gây ra các phản ứng nhẹ như ngứa, sổ mũi và hắt hơi. Nhưng trong một số trường hợp, phản ứng dị ứng có thể dẫn đến tình trạng nguy hiểm đến tính mạng như sưng đường thở và tụt huyết áp (sốc phản vệ).

Bạn có thể bị dị ứng với hầu hết mọi thứ - như phấn hoa, động vật, thuốc men và thực phẩm. Một số người chỉ có các triệu chứng gây khó chịu, trong khi những người khác phải thay đổi hoàn toàn lối sống để tránh phản ứng dị ứng.

Một số dạng bệnh dị ứng thường gặp bao gồm:

• Vết đốt của ong và các loại côn trùng khác.
• Mạt bụi.
• Thực phẩm.
• Thuốc men.
• Nấm mốc.
• Thú nuôi và các loài động vật khác.
• Phản ứng phát ban do cây thường xuân độc và các dạng viêm da tiếp xúc khác.
• Phấn hoa (dị ứng theo mùa).

Những dấu hiệu và triệu chứng của dị ứng

Dị ứng có thể gây ra nhiều biểu hiện khác nhau, tùy vào loại tác nhân gây dị ứng. Phản ứng có thể xuất hiện ở đường tiêu hóa, da, xoang, đường thở, mắt hoặc mũi.

Dị ứng bụi và phấn hoa

Bạn có thể bị nghẹt mũi, ngứa mắt, ngứa mũi, sổ mũi liên tục, mắt đỏ - sưng và chảy nước, kèm theo những cơn ho dai dẳng.

Dị ứng thực phẩm

Khi ăn phải thức ăn gây dị ứng, cơ thể có thể phản ứng bằng cách nôn ói, sưng lưỡi, ngứa ran trong miệng, sưng môi - mặt - họng. Ngoài ra, dị ứng thực phẩm còn có thể gây đau quặn bụng, khó thở, tiêu chảy, thậm chí ở trẻ em có thể chảy máu trực tràng.

Dị ứng do côn trùng cắn/đốt

Biểu hiện thường thấy là sưng to tại chỗ đốt, ngứa dữ dội, thở khò khè, khó thở, ho, tức ngực, nổi mề đay lan rộng khắp cơ thể. Nặng hơn, có thể tụt huyết áp đột ngột, chóng mặt, bồn chồn hoặc cảm giác bất an.

Dị ứng thuốc

Khi dùng thuốc gây dị ứng, người bệnh có thể bị thở khò khè, sưng lưỡi - môi - mặt, nổi phát ban hoặc ngứa khắp người.

Biến chứng có thể gặp khi mắc phải dị ứng

Bị dị ứng có thể làm tăng nguy cơ mắc một số bệnh lý khác gọi là biến chứng, bao gồm:

• Sốc phản vệ: Nếu bạn bị dị ứng nặng, nguy cơ gặp phản ứng dị ứng nghiêm trọng sẽ cao hơn. Thực phẩm, thuốc, cao su latex và vết đốt của côn trùng là những tác nhân phổ biến nhất gây sốc phản vệ.
• Hen suyễn: Nếu bạn bị dị ứng, khả năng mắc hen suyễn cũng cao hơn. Hen suyễn là phản ứng của hệ miễn dịch ảnh hưởng đến đường thở và hô hấp.
• Nhiễm trùng xoang, tai hoặc phổi: Nguy cơ mắc các bệnh lý này sẽ cao hơn nếu bạn bị viêm mũi dị ứng hoặc hen suyễn.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Nếu bạn gặp các dấu hiệu cảnh báo sốc phản vệ hãy đi khám ngay lập tức:

• Sưng mặt, môi, lưỡi hoặc họng.
• Khó thở, thở khò khè hoặc cảm giác nghẹt thở.
• Đau hoặc tức ngực.
• Nổi mề đay lan rộng toàn thân.
• Tê, ngứa ran ở tay, chân hoặc môi.
• Cảm thấy yếu, chóng mặt hoặc sắp ngất.

Phản ứng dị ứng xảy ra khi hệ miễn dịch của cơ thể nhận diện một chất vốn dĩ vô hại, chẳng hạn như phấn hoa, bụi, hay lông động vật, và phản ứng quá mức với nó. Chất gây phản ứng này được gọi là dị nguyên.

Khi phản ứng dị ứng diễn ra, các dị nguyên sẽ gắn với một loại kháng thể mà cơ thể sản xuất, gọi là immunoglobulin E (IgE). Kháng thể có chức năng chống lại các chất lạ và có khả năng gây hại trong cơ thể.

Khi dị nguyên gắn với IgE, một số loại tế bào chuyên biệt - bao gồm tế bào mast - sẽ phóng thích các hóa chất gây khởi phát triệu chứng dị ứng. Histamin là một trong những chất trung gian quan trọng. Chất này sẽ làm co thắt cơ trơn ở đường thở và thành mạch máu, đồng thời kích thích niêm mạc mũi tăng tiết chất nhầy.

Những ai có nguy cơ mắc phải dị ứng?

Dị ứng có thể gặp ở bất kỳ ai, từ trẻ em đến người lớn. Tuy nhiên, không phải ai cũng có nguy cơ như nhau. Trẻ em dễ bị dị ứng hơn người lớn, đặc biệt là dị ứng thực phẩm hoặc hen suyễn do dị ứng. Người bị hen suyễn hoặc viêm da cơ địa thường có nguy cơ cao hơn.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải dị ứng

Một số yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải dị ứng:

• Tiền sử gia đình: Nếu cha mẹ hoặc anh chị em ruột bị dị ứng, bạn có khả năng cao cũng sẽ mắc.
• Môi trường sống: Sống trong môi trường ô nhiễm, nhiều khói bụi, phấn hoa hoặc ẩm mốc dễ khởi phát dị ứng.
• Tiếp xúc thường xuyên với dị nguyên: Những người thường xuyên tiếp xúc với động vật, thuốc, hóa chất, hoặc côn trùng dễ bị dị ứng hơn.
• Chế độ sinh hoạt: Hút thuốc lá, ít vận động, ăn uống thiếu lành mạnh có thể làm hệ miễn dịch yếu đi và dễ nhạy cảm hơn với dị nguyên.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán dị ứng

Khi nghi ngờ bạn đang bị dị ứng, bác sĩ sẽ hỏi về các triệu chứng của bạn và tiến hành khám lâm sàng. Bác sĩ có thể hỏi về những loại thực phẩm bất thường mà bạn đã ăn gần đây hoặc những chất mà bạn có thể đã tiếp xúc. Ví dụ, nếu bạn bị phát ban ở tay, bác sĩ có thể hỏi xem bạn có đeo găng tay cao su gần đây không.

Để xác định chính xác dị ứng, bác sĩ có thể chỉ định một số xét nghiệm dị ứng, bao gồm:

• Xét nghiệm máu: Đo nồng độ kháng thể IgE đặc hiệu đối với từng dị nguyên trong hệ miễn dịch.
• Test lẩy da (Skin prick test): Bác sĩ sẽ đưa một lượng nhỏ dị nguyên nghi ngờ vào da bằng cách chích nhẹ. Nếu da phản ứng như ngứa, đỏ hoặc sưng, có thể người đó bị dị ứng.
• Test áp da (Patch test): Dùng để kiểm tra viêm da tiếp xúc. Bác sĩ sẽ dán một miếng kim loại nhỏ có chứa dị nguyên nghi ngờ lên lưng người bệnh. Sau 48 giờ sẽ kiểm tra phản ứng da, và kiểm tra lại sau 2 ngày nữa.

Điều trị dị ứng

Tránh tiếp xúc với dị nguyên là cách quan trọng nhất để kiểm soát dị ứng, đặc biệt khi tình trạng dị ứng có nguy cơ gây sốc phản vệ.

Tuy nhiên, một số dị nguyên phổ biến rất khó tránh hoàn toàn. Khi đó, bác sĩ có thể khuyên bạn dùng thuốc hằng ngày hoặc điều trị định kỳ để giảm triệu chứng hay nguy cơ phản ứng. Tùy vào loại dị ứng, các lựa chọn điều trị có thể gồm:

• Thuốc kháng histamin như fexofenadine, loratadine, cetirizine.
• Xịt mũi chứa steroid.
• Thuốc ức chế leukotriene như montelukast.
• Tiêm omalizumab áp dụng trong dị ứng thực phẩm hoặc nổi mề đay.
• Liệu pháp miễn dịch dị ứng gồm tiêm dị nguyên, liệu pháp ngậm dưới lưỡi hoặc đường uống.

Nếu bạn bị dị ứng có nguy cơ sốc phản vệ, bác sĩ sẽ hướng dẫn mang theo bút tiêm tự động epinephrine để sử dụng ngay khi có dấu hiệu sốc phản vệ.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của dị ứng

Chế độ sinh hoạt:

• Nếu bạn biết rõ mình dị ứng với bụi, phấn hoa, lông thú hay loại thực phẩm nào đó thì nên hạn chế tối đa việc tiếp xúc.
• Giữ nhà cửa sạch sẽ, thường xuyên lau dọn, hút bụi, giặt chăn ga gối bằng nước nóng để giảm bụi và mạt bụi.
• Thông thoáng không khí, nên mở cửa sổ cho không gian thoáng khí, hoặc dùng máy lọc không khí nếu sống ở nơi nhiều khói bụi.
• Tập thể dục đều đặn giúp nâng cao sức đề kháng, nhưng nên tránh tập ngoài trời khi đang mùa phấn hoa.
• Ngủ đủ giấc, giữ tinh thần thoải mái, tránh căng thẳng có thể làm nặng thêm tình trạng dị ứng.
• Tuân thủ thuốc và lịch hẹn bác sĩ, không tự ý ngừng hoặc đổi thuốc khi chưa có chỉ định.

Chế độ dinh dưỡng:

• Tránh tuyệt đối thực phẩm gây dị ứng nếu đã biết trước (như tôm, cua, sữa bò, đậu phộng, trứng…), cần loại bỏ khỏi khẩu phần. Luôn kiểm tra nhãn thực phẩm trước khi ăn.
• Ăn nhiều rau xanh và trái cây tươi giàu vitamin C (cam, quýt, bưởi, kiwi), vitamin A (cà rốt, bí đỏ) và các chất chống oxy hóa giúp giảm viêm và hỗ trợ hệ miễn dịch.
• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn, nhiều đường và chất béo bão hòa.

Phương pháp phòng ngừa dị ứng

Bạn không thể hoàn toàn ngăn ngừa việc hình thành dị ứng ngay từ đầu. Tuy nhiên, nếu đã biết mình dị ứng với tác nhân nào, bạn có thể thực hiện một số biện pháp để tránh phản ứng dị ứng:

• Tránh tiếp xúc với động vật gây dị ứng: Không để chúng liếm, không cho vào phòng ngủ hoặc leo lên ghế, giường; thay quần áo sau khi tiếp xúc và không chạm vào đồ chơi của chúng.
• Vệ sinh nhà cửa thường xuyên: Hút bụi thảm, ghế sofa, rèm cửa và các bề mặt để loại bỏ bụi, phấn hoa, vảy da động vật.
• Sử dụng máy lọc không khí: Giúp giảm bớt các hạt dị ứng trong không khí.
• Đóng cửa sổ trong mùa phấn hoa để hạn chế phấn hoa bay vào nhà.
• Thay bộ lọc của hệ thống điều hòa đúng lịch để không tích tụ bụi và dị nguyên.
• Đối với dị ứng thực phẩm: Đọc kỹ nhãn sản phẩm, chỉ dùng thực phẩm an toàn, và khi ăn ở ngoài, nên chọn nơi bạn chắc chắn có món ăn không chứa chất gây dị ứng.