Dị ứng thực phẩm: Nguyên nhân, biểu hiện và biện pháp phòng ngừa

Dị ứng thực phẩm là một phản ứng bất thường của hệ miễn dịch khi cơ thể tiếp xúc với các thành phần protein có trong thực phẩm. Thay vì nhận diện chúng như những chất vô hại, cơ thể lại coi đó là tác nhân nguy hiểm gây kích hoạt một loạt phản ứng phòng vệ. Kết quả là người bệnh có thể xuất hiện từ những biểu hiện nhẹ như ngứa, nổi mề đay, khó chịu ở đường tiêu hóa cho đến các phản ứng nghiêm trọng, thậm chí đe dọa tính mạng như sốc phản vệ.

Việc hiểu rõ về dị ứng thực phẩm có ý nghĩa quan trọng trong việc chủ động phòng tránh, sớm nhận biết triệu chứng và kịp thời điều trị. Đây cũng là nền tảng để xây dựng lối sống an toàn, giúp người bệnh hạn chế tối đa nguy cơ tiếp xúc với dị nguyên.

Những dấu hiệu và triệu chứng của dị ứng thực phẩm

Dị ứng thực phẩm có thể biểu hiện ở nhiều mức độ khác nhau, tùy thuộc vào cơ địa, loại thực phẩm và mức độ tiếp xúc. Triệu chứng thường xuất hiện chỉ vài phút đến vài giờ sau khi ăn phải thực phẩm gây dị ứng. Các biểu hiện thường gặp bao gồm:

• Da bị nổi mề đay, phát ban đỏ hoặc ngứa dữ dội;
• Môi, lưỡi, mặt hoặc cổ họng bị sưng, gây khó nuốt hoặc nói khàn;
• Đau bụng, buồn nôn, nôn hoặc tiêu chảy;
• Nghẹt mũi, chảy nước mũi, hắt hơi nhiều;
• Thở khò khè, tức ngực khó thở.

Trong một số trường hợp, triệu chứng chỉ thoáng qua và giảm dần. Tuy nhiên, nhiều người có thể gặp phản ứng nặng nề với diễn tiến rất nhanh, đòi hỏi xử trí y tế khẩn cấp.

Biến chứng có thể gặp khi mắc dị ứng thực phẩm

Người bệnh có thể gặp phản ứng toàn thân, xảy ra trong vài phút sau khi tiếp xúc dị nguyên như tụt huyết áp, khó thở, nhịp tim nhanh, chóng mặt hoặc mất ý thức. Nếu không được cấp cứu kịp thời, tình trạng sốc phản vệ có thể đe dọa tính mạng.

Ngoài ra, dị ứng thực phẩm kéo dài còn gây ra nhiều hậu quả khác:

• Ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất và dinh dưỡng, đặc biệt ở trẻ em.
• Tăng nguy cơ mắc các bệnh dị ứng khác như hen phế quản, viêm mũi dị ứng hoặc chàm.
• Làm giảm chất lượng cuộc sống, gây lo lắng, hạn chế sinh hoạt và giao tiếp xã hội.

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Người bệnh cần nhanh chóng đến cơ sở y tế khi xuất hiện các dấu hiệu:

• Sưng phù mặt, môi, lưỡi hoặc cổ họng;
• Khó thở, thở khò khè hoặc cảm giác tức ngực;
• Chóng mặt mất thăng bằng, tụt huyết áp, choáng váng hoặc ngất xỉu;
• Xuất hiện nhiều triệu chứng cùng lúc và tiến triển nhanh chóng.

Ngay cả trong trường hợp triệu chứng nhẹ, nếu tình trạng tái diễn nhiều lần hoặc không rõ nguyên nhân, người bệnh cũng cần được thăm khám để xác định dị nguyên và có hướng điều trị phù hợp.

Dị ứng thực phẩm xảy ra khi hệ miễn dịch của cơ thể nhận diện sai các protein trong thực phẩm là tác nhân gây hại. Ngay khi tiếp xúc, cơ thể sẽ sản xuất kháng thể IgE đặc hiệu chống lại loại protein đó. 

Lần tiếp xúc sau, khi cùng loại protein đi vào cơ thể, kháng thể IgE sẽ kích hoạt tế bào mast và basophil giải phóng histamin cùng nhiều hóa chất trung gian khác. Chính những chất này gây ra các biểu hiện lâm sàng như nổi mề đay, phù nề, co thắt đường thở và rối loạn tiêu hóa.

Các nhóm thực phẩm thường gây dị ứng gồm:

• Sữa bò: Thường gặp ở trẻ nhỏ do hệ tiêu hóa chưa hoàn thiện.
• Trứng: Đặc biệt là lòng trắng trứng có nhiều protein dễ gây phản ứng.
• Đậu phộng và các loại hạt: Như hạt điều, hạt óc chó, hạt dẻ cười.
• Hải sản có vỏ: Tôm, cua, sò, ốc là những tác nhân phổ biến.
• Cá: Protein trong cá có thể gây phản ứng mạnh ở một số người.
• Lúa mì và đậu nành: Chứa nhiều protein gây dị ứng, đặc biệt ở trẻ em.

Những ai có nguy cơ mắc dị ứng thực phẩm?

Không phải ai cũng dễ bị dị ứng thực phẩm. Một số nhóm đối tượng có nguy cơ cao hơn như:

• Trẻ em, đặc biệt là trẻ dưới 5 tuổi, do hệ miễn dịch và tiêu hóa còn non nớt.
• Người có tiền sử gia đình mắc bệnh dị ứng như hen, chàm, viêm mũi dị ứng.
• Người từng có phản ứng dị ứng trước đó, nguy cơ tái phát thường cao.
• Người mắc các bệnh dị ứng khác, vốn đã có cơ địa dễ mẫn cảm với dị nguyên.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc dị ứng thực phẩm

Ngoài các nhóm đối tượng dễ mắc, một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ xuất hiện dị ứng thực phẩm:

• Di truyền: Nếu cha mẹ bị dị ứng, con cái có khả năng mắc cao hơn nhiều.
• Tuổi tác: Trẻ em có nguy cơ cao hơn, tuy nhiên nhiều trẻ sẽ hết dị ứng khi trưởng thành; ngược lại, dị ứng với hạt và hải sản thường kéo dài cả đời.
• Bệnh lý đi kèm: Người bị hen phế quản thường có phản ứng dị ứng thực phẩm nặng hơn.
• Thói quen ăn uống: Chế độ ăn chứa nhiều thực phẩm chế biến sẵn, ít đa dạng có thể khiến cơ thể dễ nhạy cảm hơn với dị nguyên.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán dị ứng thực phẩm

Việc chẩn đoán dị ứng thực phẩm cần được thực hiện bởi bác sĩ chuyên khoa. Quá trình này bao gồm khai thác bệnh sử, thăm khám lâm sàng và sử dụng các xét nghiệm hỗ trợ. Các phương pháp thường dùng bao gồm:

• Khai thác bệnh sử chi tiết: Bác sĩ hỏi về loại thực phẩm đã ăn, thời gian xuất hiện triệu chứng, mức độ nặng nhẹ, tiền sử dị ứng trong gia đình.
• Nhật ký ăn uống: Người bệnh ghi lại thực phẩm đã sử dụng và triệu chứng kèm theo, giúp khoanh vùng dị nguyên.
• Test lẩy da (Skin prick test): Đưa một lượng nhỏ protein thực phẩm vào da để xem có phản ứng dị ứng hay không.
• Xét nghiệm máu tìm IgE đặc hiệu: Đo nồng độ kháng thể IgE trong máu đối với loại thực phẩm nghi ngờ.

Điều trị dị ứng thực phẩm

Hiện nay, chưa có biện pháp nào có thể chữa khỏi hoàn toàn dị ứng thực phẩm. Nguyên tắc chính trong điều trị là tránh tiếp xúc với dị nguyên và xử trí triệu chứng khi phản ứng xảy ra. Các hướng điều trị cụ thể:

• Epinephrine (adrenalin): Thuốc cấp cứu quan trọng và ưu tiên hàng đầu trong sốc phản vệ, thường được chỉ định dưới dạng bút tiêm tự động cho bệnh nhân có nguy cơ cao.
• Thuốc kháng histamin: Giúp giảm ngứa, nổi mề đay hoặc chảy mũi trong phản ứng nhẹ.
• Thuốc corticosteroid: Không có tác dụng trong xử trí cấp cứu ngay lập tức, nhưng có thể được bác sĩ chỉ định bổ sung để giảm viêm và hạn chế nguy cơ tái phát triệu chứng muộn.
• Thuốc giãn phế quản: Áp dụng cho bệnh nhân có co thắt đường thở kèm hen phế quản.
• Tránh tuyệt đối thực phẩm gây dị ứng: Đọc kỹ nhãn mác sản phẩm, hỏi rõ thành phần món ăn khi đi ăn ngoài.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của dị ứng thực phẩm

Chế độ sinh hoạt: 

Đối với người bị dị ứng thực phẩm, việc xây dựng lối sống khoa học đóng vai trò quan trọng trong kiểm soát bệnh. Một số khuyến nghị cụ thể:

• Luôn mang theo thuốc kháng histamin hoặc bút tiêm epinephrine (nếu bác sĩ kê) để xử trí kịp thời khi có phản ứng nặng.
• Thông báo cho bạn bè, đồng nghiệp, giáo viên (nếu là trẻ nhỏ) về tình trạng dị ứng để được hỗ trợ trong trường hợp khẩn cấp.
• Giữ thói quen đọc nhãn thực phẩm trước khi mua và sử dụng, tránh nhầm lẫn thành phần.
• Khi đi ăn ngoài, nên hỏi kỹ về nguyên liệu chế biến và đề nghị thay thế món ăn khác nếu có nguy cơ.
• Giữ môi trường sống trong lành, hạn chế khói bụi, chất kích thích vì chúng có thể làm trầm trọng thêm phản ứng dị ứng.

Chế độ dinh dưỡng: 

Dinh dưỡng hợp lý giúp đảm bảo sức khỏe và hạn chế biến chứng do dị ứng thực phẩm gây ra. Người bệnh cần chú ý:

• Loại bỏ thực phẩm gây dị ứng nhưng vẫn phải thay thế bằng nguồn dinh dưỡng khác tương đương. Ví dụ, nếu trẻ dị ứng sữa bò có thể dùng sữa công thức hoặc sữa từ thực vật theo hướng dẫn của bác sĩ.
• Bổ sung nhiều rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt để tăng cường vitamin, khoáng chất và chất xơ.
• Cung cấp đủ protein từ các nguồn ít gây dị ứng như thịt nạc, trứng (nếu không dị ứng), đậu lăng, đậu xanh.
• Tránh các loại thực phẩm chế biến sẵn vì thường có nhiều phụ gia tiềm ẩn nguy cơ dị ứng chéo.
• Uống đủ nước, hạn chế rượu bia và các chất kích thích.

Phương pháp phòng ngừa dị ứng thực phẩm hiệu quả

Mặc dù không thể phòng ngừa hoàn toàn nhưng người bệnh có thể giảm đáng kể nguy cơ bằng các biện pháp sau:

• Tránh tuyệt đối thực phẩm gây dị ứng: Đây là nguyên tắc cơ bản và quan trọng nhất.
  Đọc nhãn sản phẩm: Đặc biệt với thực phẩm đóng gói, cần lưu ý phần “cảnh báo dị ứng” ghi rõ thành phần có chứa sữa, đậu phộng, hạt, gluten…
• Giáo dục trẻ em: Hướng dẫn trẻ cách nhận biết và tránh thực phẩm gây dị ứng, đồng thời nhắc nhở giáo viên, nhà trường.
• Khám sức khỏe định kỳ: Kiểm tra, theo dõi và điều chỉnh chế độ ăn dưới sự hướng dẫn của bác sĩ.
• Đeo vòng hoặc thẻ cảnh báo y tế: Giúp nhân viên y tế nhận biết nhanh tình trạng dị ứng trong trường hợp cấp cứu.

Dị ứng thực phẩm tuy thường gặp nhưng vẫn là tình trạng tiềm ẩn nhiều nguy cơ nghiêm trọng nếu không được quản lý đúng cách. Người bệnh cần chủ động nhận biết dấu hiệu, tuân thủ điều trị và tránh tuyệt đối các dị nguyên đã xác định. Các biện pháp sinh hoạt, dinh dưỡng hợp lý cùng việc thăm khám định kỳ sẽ giúp kiểm soát bệnh hiệu quả. Với sự hiểu biết và phòng ngừa đúng, dị ứng thực phẩm hoàn toàn có thể được kiểm soát, giúp người bệnh sống khỏe mạnh và an toàn.