Sốt vàng da là gì? Những vấn đề cần biết về bệnh sốt vàng da

Sốt vàng da (Yellow Fever - YF) là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus sốt vàng da (YFV) gây ra. Virus này là một loại virus RNA sợi đơn, có vỏ bọs, thuộc chi Flavivirus (hoặc Ortho Flavivirus) gây nên, virus này lây truyền sang người qua vết đốt của muỗi bị nhiễm bệnh. Từ "vàng" trong tên bệnh xuất phát từ triệu chứng vàng da mà bệnh có thể gây ra. Mặc dù nhiều trường hợp sốt vàng da diễn biến nhẹ và tự giới hạn, bệnh cũng có thể là một căn bệnh đe dọa tính mạng vì gây ra sốt xuất huyết và viêm gan. 

Bệnh này xảy ra ở các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới của Châu Phi và Nam Mỹ. Hàng năm, ước tính có khoảng 200.000 ca mắc sốt vàng da trên toàn thế giới, dẫn đến khoảng 30.000 ca tử vong. Khoảng 90% các ca mắc và tử vong này xảy ra ở Châu Phi.

Sự gia tăng số lượng ca mắc sốt vàng da trong vài thập kỷ qua đã dẫn đến các chiến dịch nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng và phòng ngừa căn bệnh truyền nhiễm tái xuất hiện này. Trong lịch sử, sốt vàng da đã gây ra nhiều đợt bùng phát nghiêm trọng, chẳng hạn như dịch bệnh năm 1793 tại Philadelphia, Hoa Kỳ, nơi khoảng 1/10 dân số đã tử vong.

Những triệu chứng của bệnh sốt vàng da

Thời gian từ khi nhiễm virus đến khi xuất hiện triệu chứng (thời gian ủ bệnh) thường là từ 3 đến 6 ngày. Nhiều người nhiễm virus sốt vàng da sẽ không có triệu chứng lâm sàng rõ ràng hoặc chỉ biểu hiện triệu chứng nhẹ, giống như cúm rồi tự giới hạn. 

• Các triệu chứng ban đầu và nhẹ bao gồm: Sốt, ớn lạnh, đau đầu dữ dội, đau lưng và đau cơ toàn thân, mệt mỏi, suy nhược, khó chịu, chán ăn, buồn nôn và nôn mửa,... Hầu hết bệnh nhân trong giai đoạn cấp tính ban đầu này sẽ tự cải thiện sau khoảng 3 đến 4 ngày.

• Giai đoạn thuyên giảm: Trong giai đoạn này, các triệu chứng giảm dần, người bệnh khỏe hơn.

• Giai đoạn độc tính: Giai đoạn này xảy ra ở khoảng 15% trường hợp với biểu hiện sốt trở lại, vàng da, suy gan, suy thận và xuất huyết.

Tác động của sốt vàng da với sức khỏe 

Đối với những người phát triển giai đoạn nhiễm độc nghiêm trọng của bệnh sốt vàng da, tỷ lệ tử vong dao động từ 20% - 50% hoặc 30% - 60%. Nếu tử vong xảy ra, thường là trong vòng 10 - 14 ngày sau khi khởi phát giai đoạn nhiễm độc. Trẻ sơ sinh và những người trên 50 tuổi có xu hướng mắc bệnh nghiêm trọng hơn và có tỷ lệ tử vong cao hơn. Tuy nhiên, những cá nhân sống sót sau sốt vàng da nhìn chung không có tổn thương vĩnh viễn nào khác.

Biến chứng có thể gặp khi mắc sốt vàng da

Khoảng 15% bệnh nhân có thể tiến triển sang giai đoạn nhiễm độc, thường bắt đầu sau một giai đoạn thuyên giảm ngắn (khoảng 24 giờ) kể từ khi các triệu chứng ban đầu lắng xuống. Đây là giai đoạn nghiêm trọng hơn, với đặc điểm là sốt cao tái phát và tổn thương đa cơ quan. Các biểu hiện lâm sàng có thể phân chia theo từng hệ cơ quan như sau:

• Hệ thần kinh trung ương: Bệnh nhân có thể xuất hiện các dấu hiệu rối loạn tri giác như lú lẫn, co giật và hôn mê. Những biểu hiện này phản ánh mức độ nặng của tình trạng nhiễm độc toàn thân và có thể liên quan đến rối loạn tưới máu não hoặc biến chứng chuyển hóa.
• Hệ tim mạch: Các rối loạn bao gồm rối loạn nhịp tim, bất thường dẫn truyền và tổn thương cơ tim. Mặc dù không phải do virus xâm nhập trực tiếp vào tế bào cơ tim, nhưng những tổn thương này thường liên quan đến phản ứng viêm tại tế bào nội mô và tình trạng vi tuần hoàn bị rối loạn. Sốc tuần hoàn là một biến chứng nghiêm trọng, có thể đe dọa tính mạng nếu không được xử trí kịp thời.
• Hệ tiêu hóa và gan mật: Bệnh nhân thường than phiền đau bụng dữ dội. Vàng da và củng mạc mắt là biểu hiện rõ ràng của tổn thương tế bào gan. Suy gan không chỉ ảnh hưởng đến chức năng chuyển hóa mà còn gây rối loạn cơ chế đông máu, từ đó làm tăng nguy cơ xuất huyết nghiêm trọng.
• Hệ tiết niệu: Tổn thương cấp tính ở thận có thể dẫn đến suy thận, làm trầm trọng thêm tình trạng rối loạn nội môi và ảnh hưởng đến tiên lượng bệnh nhân. Đây là một trong những yếu tố nguy cơ cao liên quan đến tử vong trong giai đoạn này.
• Hệ tạo máu và đông máu: Tình trạng rối loạn đông máu có thể biểu hiện qua xuất huyết niêm mạc (nướu, mũi, mắt), tiêu hóa (nôn ra máu, phân đen) và dưới da (dễ bầm tím). Cơ chế chủ yếu liên quan đến suy giảm yếu tố đông máu do tổn thương gan và phản ứng viêm toàn thân.
• Toàn thân: Ngoài sốt rất cao trở lại, bệnh nhân thường có biểu hiện suy nhược nghiêm trọng, mệt mỏi kiệt sức và mất nước. Những biểu hiện toàn thân này phản ánh mức độ nặng và tiến triển nhanh của giai đoạn nhiễm độc.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ nếu bạn đã đến khu vực có sốt vàng da và có các triệu chứng nêu trên (sốt, ớn lạnh, đau nhức cơ thể). Điều quan trọng là phải thông báo cho nhân viên y tế về lịch sử du lịch của bạn (khi nào và ở đâu). Nếu bạn đã được chẩn đoán mắc sốt vàng da và có bất kỳ triệu chứng mới hoặc trầm trọng hơn hãy đến cơ sở y tế để được thăm khám và điều trị.

Nguyên nhân gây ra sốt vàng da là virus sốt vàng da. Virus này lây truyền sang người qua vết đốt của muỗi bị nhiễm bệnh. Các loài muỗi khác nhau thuộc chi Aedes (đặc biệt là Aedes aegypti - muỗi vằn) và Haemagogus đóng vai trò là vật trung gian truyền bệnh, truyền virus cho cả người và các loài linh trưởng không phải người (đóng vai trò là vật chủ chứa bệnh).

Có ba chu kỳ lây truyền sốt vàng da chính:

• Chu kỳ rừng (Sylvatic/jungle cycle): Xảy ra trong các khu rừng mưa nhiệt đới. Khỉ bị nhiễm virus truyền virus sang muỗi (ví dụ: Ae. africanus ở Châu Phi; Haemagogus và Sabethes ở Nam Mỹ) khi chúng hút máu. Những con muỗi bị nhiễm bệnh này sau đó đốt những người đi vào rừng (chẳng hạn như người khai thác gỗ hoặc người đi nghỉ dưỡng).

• Chu kỳ trung gian (Intermediate/savannah cycle): Phổ biến nhất ở các khu vực ẩm ướt hoặc bán ẩm ướt của Châu Phi. Muỗi sinh sản xung quanh nhà và trong tự nhiên (muỗi bán thuần hóa) lây nhiễm cho cả người và khỉ. Virus có thể lây truyền từ khỉ sang người hoặc từ người sang người qua muỗi.

• Chu kỳ đô thị (Urban cycle): Xảy ra khi những người bị nhiễm bệnh đưa virus vào các khu vực đô thị có số lượng lớn cá nhân chưa được tiêm phòng. Muỗi bị nhiễm bệnh (Aedes aegypti) truyền bệnh từ người sang người. Hình thức lây truyền này có thể dẫn đến các dịch bệnh lớn.

Sự lây truyền qua trung gian muỗi Aedes aegypti (thường được tìm thấy trong các vật chứa nước do con người tạo ra như lốp xe cũ hoặc chậu hoa) là nguyên nhân chính gây ra các đợt bùng phát lớn ở đô thị.

Những ai có nguy cơ mắc phải sốt vàng da?

Những người có nguy cơ mắc sốt vàng da bao gồm:

• Người sinh sống hoặc làm việc trong các khu rừng nhiệt đới và cận nhiệt đới.
• Khách du lịch (từ 9 tháng tuổi trở lên) đến các khu vực mà sốt vàng da là bệnh lưu hành.
• Cá nhân chưa được tiêm phòng sống trong các khu vực lưu hành dịch. Ước tính 90% các ca nhiễm bệnh trên toàn thế giới xảy ra ở những cá nhân chưa được tiêm phòng sống ở vùng cận Sahara Châu Phi.
• Người không phải là dân bản địa có xu hướng phát triển bệnh nặng hơn khi bị nhiễm bệnh.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải sốt vàng da

Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh hoặc mức độ nghiêm trọng của bệnh:

• Tuổi tác: Trẻ sơ sinh và những người trên 50 tuổi có xu hướng mắc bệnh nặng hơn và có tỷ lệ tử vong cao hơn.
• Trạng thái miễn dịch: Tình trạng chưa tiêm chủng là một yếu tố nguy cơ lớn.
• Môi trường và khí hậu: Sự gia tăng các ca mắc bệnh kể từ những năm 1980 được cho là do dân số ít miễn dịch hơn, gia tăng đô thị hóa, di chuyển thường xuyên và biến đổi khí hậu làm tăng môi trường sống của muỗi.
• Hoạt động du lịch: Khu vực du lịch, mùa, thời gian phơi nhiễm và các hoạt động trong chuyến đi (ví dụ: Đi vào rừng) ảnh hưởng đến nguy cơ phơi nhiễm.
• Đô thị hóa: Sự phát triển của các thành phố mới gần khu vực động vật hoang dã có thể dẫn đến nhiễm trùng dai dẳng ở linh trưởng và làm tăng nguy cơ bùng phát dịch.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán sốt vàng da

Việc chẩn đoán sốt vàng da, đặc biệt là trong giai đoạn đầu, có thể khó khăn vì các triệu chứng không đặc hiệu và tương tự như bệnh cúm.

Chẩn đoán lâm sàng: Các chuyên gia chăm sóc sức khỏe đưa ra chẩn đoán lâm sàng sơ bộ dựa trên các dấu hiệu và triệu chứng của bệnh nhân, lịch sử du lịch (thời gian và địa điểm), các hoạt động liên quan đến du lịch và lịch sử tiêm chủng.

Xét nghiệm chuyên biệt và chẩn đoán trong phòng thí nghiệm:

• Xét nghiệm máu: Bất thường trong xét nghiệm máu có thể bao gồm số lượng bạch cầu thấp, số lượng tiểu cầu thấp, tăng men gan, thời gian đông máu kéo dài bất thường và xét nghiệm chức năng thận bất thường.
• Xét nghiệm PCR: Có thể phát hiện trực tiếp bộ gen của virus (RNA) trong máu trong giai đoạn sớm của bệnh, thường là 10 ngày đầu tiên kể từ khi khởi phát triệu chứng.
• Xét nghiệm huyết thanh học: Phát hiện sự hiện diện của kháng thể đặc hiệu virus (IgM và IgG). Tuy nhiên, phản ứng chéo với kháng thể từ các flavivirus khác (như virus Zika) có thể xảy ra.
• Mô bệnh học: Khám nghiệm mô bệnh học gan (thường được khuyến cáo sau khi chết do nguy cơ chảy máu) có thể tiết lộ những thay đổi đặc trưng ở gan gồm hoại tử vùng giữa, thể Councilman và thoái hóa mỡ.

Phương pháp điều trị sốt vàng da

Nội khoa

Không có phương pháp điều trị đặc hiệu hoặc thuốc kháng virus để chữa khỏi sốt vàng da. Điều trị chủ yếu là hỗ trợ và nhằm mục đích giảm bớt các triệu chứng của bệnh.

Các biện pháp hỗ trợ được áp dụng tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng của bệnh:

• Nghỉ ngơi và uống nhiều chất lỏng để chống mất nước.
• Sử dụng thuốc giảm đau và hạ sốt (ví dụ: Acetaminophen/Paracetamol).
• Tránh dùng Aspirin và các loại thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) như ibuprofen hoặc naproxen,... vì chúng làm tăng nguy cơ chảy máu.

Đối với các trường hợp nghiêm trọng cần nhập viện để theo dõi và chăm sóc hỗ trợ:

• Truyền dịch tĩnh mạch để bù nước.
• Sử dụng oxy.
• Truyền máu trong trường hợp chảy máu nghiêm trọng.
• Sử dụng thuốc để tăng huyết áp trong trường hợp trụy tuần hoàn.
• Lọc máu đối với suy thận.
• Kháng sinh để điều trị các bệnh nhiễm trùng thứ cấp do vi khuẩn.
• Đặt nội khí quản và thở máy trong trường hợp suy hô hấp.

Ngoại khoa

Chưa ghi nhận các biện pháp ngoại khoa điều trị cho bệnh lý này.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn nặng của sốt vàng da

Chế độ dinh dưỡng

Chế độ ăn cho người bị vàng da cần ưu tiên thực phẩm dễ tiêu hóa, giàu dinh dưỡng và chất chống oxy hóa, đồng thời hạn chế dầu mỡ, muối và các chất gây áp lực lên gan. Nên chia nhỏ bữa ăn, uống đủ nước, bổ sung nhiều rau xanh, trái cây, protein nạc và ngũ cốc nguyên hạt, trong khi tránh thực phẩm sống, chưa chín kỹ và các chất kích thích như rượu bia. 

Chế độ sinh hoạt

• Nghỉ ngơi đầy đủ và uống đủ nước để chống mất nước.
• Trong vài ngày đầu mắc bệnh (lên đến 5 ngày sau khi triệu chứng bắt đầu), người nhiễm bệnh nên ở trong nhà và/hoặc nằm dưới màn chống muỗi để ngăn muỗi đốt, từ đó loại bỏ khả năng lây truyền virus sang muỗi khác.
• Tuân thủ hướng dẫn điều trị của bác sĩ.

Phương pháp phòng ngừa sốt vàng da hiệu quả

Một số phương pháp giúp phòng ngừa bệnh lý này gồm:

Đặc hiệu

• Vắc xin: Vắc xin sốt vàng da là vaccine virus sống giảm độc lực (ví dụ: Chủng 17D) và được coi là an toàn với giá cả phải chăng. Một liều duy nhất cung cấp khả năng miễn dịch kéo dài (miễn dịch suốt đời) đối với hầu hết mọi người.
• Hiệu quả: Vaccine tạo ra miễn dịch hiệu quả trong vòng 10 ngày đối với 80 - 100% người được tiêm và trong vòng 30 ngày đối với hơn 99% người được tiêm.
• Khuyến nghị: Tiêm chủng được khuyến nghị cho du khách đến các khu vực lưu hành dịch (ít nhất 10 ngày trước khi đến khu vực đó) và cho người dân địa phương có nguy cơ.

Không đặc hiệu

Kiểm soát muỗi: Loại bỏ các địa điểm muỗi tiềm ẩn sinh sản gồm cả việc áp dụng thuốc diệt ấu trùng cho các vật chứa nước và các nơi đọng nước khác. Kiểm soát muỗi vằn là việc rất quan trọng vì chúng cũng truyền các bệnh khác như Zika và sốt xuất huyết Dengue.

Tránh muỗi đốt:

• Mặc quần áo dài tay và quần dài để giảm thiểu việc tiếp xúc da.
• Thuốc chống côn trùng: Bôi thuốc chống côn trùng đã đăng ký EPA có chứa DEET hoặc picaridin lên da hở (thuốc chống côn trùng IR 3535 cũng có thể được sử dụng).
• Nơi ở: Ở trong các phòng có lưới chống muỗi hoặc có điều hòa không khí. Việc sử dụng màn ngủ có tẩm thuốc diệt côn trùng bị hạn chế vì muỗi Aedes đốt vào ban ngày.
• Thời gian hoạt động của muỗi: Muỗi Aedes aegypti truyền sốt vàng da có thể hút máu vào ban ngày, không chỉ lúc hoàng hôn đến bình minh.