ACTH là gì? Tác dụng, các rối loạn liên quan và xét nghiệm cần biết

ACTH thường được nhắc đến trong các xét nghiệm nội tiết, đặc biệt khi bác sĩ nghi ngờ các bệnh lý như bệnh Addison, hội chứng Cushing hay rối loạn tuyến thượng thận. Tuy nhiên, nhiều người vẫn chưa hiểu rõ về loại hormone này, dẫn đến lo lắng không cần thiết hoặc bỏ sót các dấu hiệu cảnh báo bệnh. Với thông tin chi tiết và thực tiễn, bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về ACTH, từ vai trò sinh lý, các rối loạn liên quan, đến khi nào cần xét nghiệm để bảo vệ sức khỏe.

ACTH là gì?

ACTH (Adrenocorticotropic Hormone) là một hormone được sản xuất bởi thùy trước của tuyến yên, đây là một tuyến nội tiết nhỏ nằm ở đáy não. Hormone này đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa hoạt động của tuyến thượng thận, cơ quan chịu trách nhiệm sản xuất cortisol và một phần aldosterone. Cortisol và aldosterone là hai hormone thiết yếu cho nhiều chức năng cơ thể.

• Chức năng chính: ACTH kích thích tuyến thượng thận tiết cortisol, hormone giúp cơ thể đối phó với stress, điều hòa chuyển hóa năng lượng và hỗ trợ hệ miễn dịch. Ngoài ra, ACTH còn ảnh hưởng đến sản xuất aldosterone, góp phần duy trì huyết áp và cân bằng điện giải (natri, kali).
• Cơ chế điều hòa: Sự tiết ACTH được kiểm soát bởi hormone giải phóng corticotropin (CRH) từ vùng dưới đồi và cơ chế phản hồi ngược từ cortisol trong máu. Khi nồng độ cortisol thấp, vùng dưới đồi sẽ tiết CRH để kích thích tuyến yên sản xuất ACTH, và ngược lại, khi cortisol cao, ACTH sẽ giảm tiết để duy trì cân bằng.

Vai trò sinh lý của ACTH trong cơ thể

Hormone vỏ thượng thận (ACTH) đóng vai trò trung gian trong trục dưới đồi – tuyến yên – tuyến thượng thận (HPA axis), ảnh hưởng đến nhiều chức năng quan trọng của cơ thể. 

Ảnh hưởng đến cortisol và stress

ACTH kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol, hormone được gọi là “hormone stress”. Cortisol giúp cơ thể đối phó với các tình huống căng thẳng, chẳng hạn như chấn thương, nhiễm trùng hoặc áp lực tâm lý.

• Tác dụng cụ thể: Cortisol điều chỉnh huyết áp, nhịp tim, và tăng cường phản ứng khi cơ thể gặp stress. Nó cũng giúp kiểm soát viêm và ngăn ngừa phản ứng miễn dịch quá mức.
• Ví dụ: Khi bạn gặp áp lực công việc hoặc bị bệnh, ACTH sẽ tăng tiết để đảm bảo cơ thể có đủ cortisol, giúp duy trì năng lượng và khả năng chống chịu.

Liên quan đến chuyển hóa năng lượng

ACTH gián tiếp điều chỉnh quá trình chuyển hóa thông qua cortisol:

• Chuyển hóa glucose: Cortisol kích thích giúp tăng đường huyết bằng cách huy động glycogen từ gan, đảm bảo cung cấp năng lượng cho cơ thể.
• Chuyển hóa chất béo: Cortisol thúc đẩy phân giải acid béo, cung cấp nhiên liệu cho các mô trong cơ thể.
• Dự trữ năng lượng: ACTH hỗ trợ cơ thể dự trữ glycogen và duy trì năng lượng trong các tình huống cần thiết, như khi nhịn ăn hoặc tập luyện nặng.

Ảnh hưởng đến hệ miễn dịch

Cortisol do ACTH kích thích có tác dụng kháng viêm và điều hòa hệ miễn dịch:

• Kháng viêm: Cortisol giảm viêm bằng cách ức chế các cytokine gây viêm, giúp kiểm soát các bệnh lý như viêm khớp hoặc dị ứng.
• Ức chế miễn dịch: Trong các trường hợp phản ứng miễn dịch quá mức (như bệnh tự miễn), cortisol giúp ngăn chặn tổn thương mô do hệ miễn dịch tấn công nhầm.

Khi nào cần xét nghiệm ACTH?

Xét nghiệm ACTH là công cụ quan trọng để đánh giá chức năng của trục dưới đồi – tuyến yên – tuyến thượng thận và chẩn đoán các bệnh lý nội tiết. Dưới đây là các thông tin cần biết:

Chỉ định xét nghiệm

Bác sĩ sẽ chỉ định xét nghiệm ACTH trong các trường hợp sau:

• Nghi ngờ bệnh Addison (suy tuyến thượng thận nguyên phát): Triệu chứng bao gồm mệt mỏi, sạm da, hạ huyết áp, giảm cân không rõ nguyên nhân.
• Nghi ngờ hội chứng Cushing (cường cortisol): Triệu chứng như tăng cân bất thường, mặt tròn, tăng huyết áp, yếu cơ.
• Rối loạn huyết áp hoặc điện giải: Bất thường nồng độ natri (Na) hoặc kali (K) trong máu, thường liên quan đến rối loạn tuyến thượng thận.
• Đánh giá chức năng tuyến yên: Khi nghi ngờ suy tuyến yên hoặc u tuyến yên ảnh hưởng đến sản xuất ACTH.

Giá trị bình thường của ACTH

Nồng độ ACTH trong máu thay đổi tùy thuộc vào thời điểm trong ngày và phòng xét nghiệm, nhưng giá trị tham chiếu thông thường là:

• Mức bình thường: 10 - 60 pg/mL (picogram/mililit) vào buổi sáng.
• Biến động: Nồng độ ACTH cao nhất vào buổi sáng (6 - 8 giờ) và thấp nhất vào ban đêm.

Giá trị ACTH bất thường có thể gợi ý:

• ACTH cao: Bệnh Addison, hội chứng Cushing do u tuyến yên, hoặc u tiết ACTH lạc chỗ.
• ACTH thấp: Suy tuyến yên hoặc hội chứng Cushing do u tuyến thượng thận.

Rối loạn liên quan đến ACTH

Rối loạn nồng độ ACTH có thể dẫn đến nhiều bệnh lý nội tiết nghiêm trọng. Dưới đây là các rối loạn phổ biến:

Tăng ACTH

Nồng độ ACTH tăng cao thường gặp trong các trường hợp sau:

• Bệnh Addison: Suy tuyến thượng thận nguyên phát khiến cơ thể thiếu cortisol, dẫn đến tăng tiết ACTH để bù đắp.
• Hội chứng Cushing do tuyến yên: U tuyến yên tiết quá nhiều ACTH, gây cường cortisol.
• U tiết ACTH lạc chỗ: Một số khối u ngoài tuyến yên (như ung thư phổi) tiết ACTH, dẫn đến tăng cortisol bất thường.
• Triệu chứng: Sạm da, mệt mỏi, giảm cân, hạ huyết áp, yếu cơ, hoặc tâm trạng bất ổn.

Giảm ACTH

Nồng độ ACTH thấp thường liên quan đến:

• Suy tuyến yên: Tuyến yên không sản xuất đủ ACTH, dẫn đến thiếu cortisol.
• Hội chứng Cushing do u tuyến thượng thận: U tuyến thượng thận tự tiết cortisol, ức chế sản xuất ACTH từ tuyến yên.
• Triệu chứng: Mệt mỏi, tăng cân, tăng huyết áp, giảm khả năng chống stress, da mỏng, dễ bầm tím.

Lưu ý khi làm xét nghiệm ACTH và ý nghĩa kết quả

Xét nghiệm ACTH cung cấp thông tin quan trọng để chẩn đoán và điều trị các rối loạn nội tiết. Dưới đây là các lưu ý khi thực hiện xét nghiệm:

Thời điểm lấy mẫu: Nên lấy máu vào buổi sáng (khoảng 8 giờ) khi nồng độ ACTH đạt đỉnh. Điều này đảm bảo kết quả chính xác nhất.

Yếu tố ảnh hưởng: Stress, thuốc corticoid (như prednisone), hoặc các bệnh lý nền (như bệnh gan, thận) có thể làm sai lệch kết quả.

Ý nghĩa chẩn đoán: Xét nghiệm ACTH kết hợp với xét nghiệm cortisol giúp phân biệt nguyên nhân rối loạn là do tuyến yên, tuyến thượng thận, hay các yếu tố khác. Ví dụ:

• ACTH cao, cortisol thấp: Gợi ý bệnh Addison.
• ACTH cao, cortisol cao: Gợi ý hội chứng Cushing do tuyến yên.
• ACTH thấp, cortisol cao: Gợi ý u tuyến thượng thận.

ACTH là hormone quan trọng trong trục dưới đồi – tuyến yên – tuyến thượng thận, giúp điều hòa cortisol để cơ thể chống stress, chuyển hóa năng lượng và duy trì miễn dịch. Hiểu rõ ACTH và các rối loạn liên quan giúp phát hiện sớm bất thường. Xét nghiệm ACTH hỗ trợ chẩn đoán bệnh Addison, hội chứng Cushing hay rối loạn tuyến yên. Nếu có triệu chứng như mệt mỏi, sạm da, tăng cân bất thường hoặc rối loạn huyết áp, bạn nên khám bác sĩ nội tiết để được tư vấn kịp thời.