Tuyến yên là gì? Vị trí, chức năng, các bệnh thường gặp

Tuyến yên thường được ví như “nhạc trưởng” của cơ thể bởi khả năng điều phối hầu hết hoạt động nội tiết. Nhờ tiết ra nhiều loại hormone khác nhau, tuyến yên có thể tác động gián tiếp hoặc trực tiếp đến nhiều cơ quan quan trọng như tuyến giáp, tuyến thượng thận, cơ quan sinh dục,...

Tuyến yên là gì?

Tuyến yên hay còn gọi là tuyến não thùy, là một trong những cơ quan nội tiết có vai trò vô cùng quan trọng trong việc điều hòa hoạt động của cơ thể. Tuyến này có kích thước rất nhỏ, chỉ tương đương một hạt đậu với trọng lượng khoảng 0,5g (0,018 oz), nhưng lại đảm nhận chức năng điều phối và kiểm soát nhiều quá trình sống thiết yếu.

Vị trí của tuyến yên nằm ở sàn não thất ba, được bao bọc trong hố yên của thân xương bướm, một cấu trúc xương chắc chắn giúp bảo vệ cơ quan này khỏi các tác động bên ngoài. Chính nhờ vị trí đặc biệt này, tuyến yên vừa được bảo vệ tốt vừa thuận lợi trong việc kết nối với hệ thần kinh trung ương để thực hiện vai trò kiểm soát.

Vị trí của tuyến yên

Tuyến yên là một bộ phận nhỏ bé nhưng giữ vai trò vô cùng quan trọng trong hệ nội tiết. Dựa vào hình thể, nguồn gốc phát triển trong thời kỳ bào thai và chức năng, tuyến yên được chia thành ba phần chính: Thùy trước, thùy giữa và thùy sau. Mỗi thùy đảm nhận những nhiệm vụ riêng biệt nhưng đều có sự phối hợp chặt chẽ để duy trì sự cân bằng và hoạt động ổn định của cơ thể.

Thùy trước tuyến yên (tuyến yên bạch)

Thùy này được cấu tạo từ ba phần: Phần phễu, phần trung gian và phần xa (hay còn gọi là phần hầu). Khác với những vùng khác, thùy trước là một tuyến nội tiết thật sự, gồm hai nhóm tế bào chính. Tế bào ưa acid có khả năng tiết ra hormone tăng trưởng (GH) và prolactin, trong khi tế bào ưa kiềm sản xuất ACTH, TSH, FSH, LH cùng các loại lipoprotein.

Những hormone này tham gia điều hòa nhiều quá trình thiết yếu, chẳng hạn như tăng trưởng của cơ thể (GH), phát triển tuyến sinh dục (LH, FSH), cũng như kiểm soát hoạt động của nhiều tuyến nội tiết khác. Chính vì thế, tuyến yên thường được ví như “người chỉ huy” của hệ nội tiết.

Thùy sau tuyến yên

Khác với thùy trước, thùy sau chủ yếu chứa các tế bào giống tế bào thần kinh đệm và không trực tiếp sản xuất hormone. Thay vào đó, nó lưu giữ và phóng thích hai hormone quan trọng do vùng dưới đồi tiết ra: Vasopressin (ADH) và oxytocin. ADH giúp điều hòa quá trình tái hấp thu nước tại thận, giữ cân bằng dịch trong cơ thể; sự thiếu hụt hormone này có thể dẫn đến bệnh đái tháo nhạt. Trong khi đó, oxytocin có vai trò đặc biệt đối với phụ nữ mang thai, kích thích các cơn co tử cung trong quá trình chuyển dạ, hỗ trợ đưa thai nhi ra ngoài.

Thùy giữa tuyến yên

Ở người, thùy giữa thường không phát triển mạnh, chủ yếu thấy rõ ở trẻ nhỏ. Vùng này tiết ra hormone MSH (melanocyte-stimulating hormone), có tác dụng điều chỉnh sự phân bố sắc tố trên da. Dù chức năng ở người trưởng thành khá hạn chế, nhưng thùy giữa vẫn là một phần quan trọng trong quá trình phát triển ban đầu.

Nguồn cung cấp máu cho tuyến yên được đảm bảo bởi hai động mạch chính: Động mạch tuyến yên trên và động mạch tuyến yên dưới, đều xuất phát từ động mạch cảnh trong. Nhờ hệ thống mạch máu này, các vùng của tuyến yên có thể nhận đủ dưỡng chất và vận chuyển hormone đi khắp cơ thể.

Cơ chế hoạt động của tuyến yên

Tuyến yên và vùng dưới đồi phối hợp chặt chẽ để kiểm soát hoạt động nội tiết. Khi nồng độ hormone trong máu thay đổi, các cơ quan đích sẽ gửi tín hiệu ngược về vùng dưới đồi. Vùng này sau đó điều chỉnh tuyến yên tiết ra hormone phù hợp để cân bằng lại. Ví dụ, nếu nồng độ T3, T4 trong máu quá cao, vùng dưới đồi sẽ chỉ đạo tuyến yên giảm tiết TSH, từ đó giúp tuyến giáp hạ mức sản xuất hormone.

Nhờ cơ chế phản hồi tinh vi này, tuyến yên giữ vai trò trung tâm trong việc duy trì sự ổn định nội môi, hỗ trợ cơ thể thích nghi với môi trường và đảm bảo các quá trình sinh lý diễn ra hài hòa.

Chức năng của tuyến yên

Tuyến yên là một cơ quan nội tiết nhỏ bé nhưng có vai trò to lớn trong việc điều hòa hoạt động của toàn cơ thể. Nằm ở vị trí trung tâm não bộ và kết nối mật thiết với vùng dưới đồi, tuyến yên tiết ra nhiều loại hormone quan trọng, tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến các cơ quan khác, giúp duy trì sự cân bằng sinh lý.

Thùy trước tuyến yên

Thùy trước gồm ba phần chính được xem là thùy có hoạt động nội tiết mạnh mẽ nhất, tiết ra nhiều loại hormone tham gia vào quá trình tăng trưởng, chuyển hóa và sinh sản.

• ACTH (Adrenocorticotrophic hormone): Kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol - hormone có vai trò điều hòa chuyển hóa, kiểm soát đường huyết, huyết áp và giảm viêm.
• GH (Growth hormone): Hỗ trợ tăng chiều cao ở trẻ em, duy trì khối lượng cơ và điều chỉnh mỡ trong cơ thể.
• Prolactin: Kích thích tuyến vú sản xuất sữa sau sinh.
• TSH (Thyroid-stimulating hormone): Điều hòa tuyến giáp sản xuất T3 và T4, kiểm soát nhịp tim, thân nhiệt và tốc độ trao đổi chất.
• FSH và LH: Đóng vai trò quan trọng trong sinh sản, giúp buồng trứng phát triển nang trứng, hỗ trợ quá trình rụng trứng, đồng thời thúc đẩy tinh hoàn sản xuất tinh trùng và testosterone.

Thùy sau tuyến yên

Khác với thùy trước, thùy sau không trực tiếp sản xuất hormone mà lưu trữ và phóng thích các hormone do vùng dưới đồi tiết ra, gồm:

• Oxytocin: Kích thích co bóp tử cung khi chuyển dạ và giúp tiết sữa.
• ADH (Hormone chống bài niệu): Điều hòa sự tái hấp thu nước tại thận, duy trì cân bằng dịch và huyết áp. Sự thiếu hụt ADH có thể gây bệnh đái tháo nhạt.

Tuyến yên tuy nhỏ bé nhưng giữ vai trò thiết yếu trong việc duy trì sự cân bằng sinh lý và điều hòa nhiều hoạt động sống của cơ thể. Việc hiểu rõ tuyến yên là gì, vị trí, chức năng và những rối loạn thường gặp ở tuyến yên không chỉ giúp chúng ta có thêm kiến thức y khoa cơ bản, mà còn góp phần phát hiện sớm những bất thường để kịp thời thăm khám và điều trị.