Xét nghiệm dị nguyên là gì? Khi nào cần thực hiện xét nghiệm dị nguyên?

Trong hơn nửa thế kỷ qua, tỷ lệ mắc các bệnh dị ứng trên toàn cầu ngày càng tăng cao. Để phòng tránh nguy cơ xảy ra các phản ứng dị ứng nghiêm trọng có thể đe dọa đến tính mạng, như sốc phản vệ, việc thực hiện xét nghiệm dị nguyên đóng vai trò hết sức cần thiết. Vậy xét nghiệm dị nguyên là gì? Khi nào nên tiến hành? Liệu phương pháp này có an toàn hay không?

Xét nghiệm dị nguyên là gì?

Dị nguyên là những tác nhân có khả năng gây ra phản ứng dị ứng khi xâm nhập vào cơ thể. Các dị nguyên thường gặp bao gồm bụi nhà, phấn hoa, một số loại thực phẩm hoặc thuốc men. Khi tiếp xúc với những chất này, hệ miễn dịch có thể phản ứng bằng cách sản sinh kháng thể, dẫn đến các biểu hiện dị ứng như ngứa ngáy, phát ban hoặc sưng tấy.

Xét nghiệm dị nguyên là một kỹ thuật y học nhằm xác định những chất mà cơ thể phản ứng dị ứng. Bằng cách đánh giá phản ứng miễn dịch của cơ thể trước các dị nguyên cụ thể, xét nghiệm giúp bác sĩ xác định chính xác nguyên nhân gây dị ứng, từ đó lựa chọn hướng điều trị phù hợp và hiệu quả hơn.

Khi nào nên thực hiện xét nghiệm dị nguyên?

Người bệnh nên cân nhắc làm xét nghiệm dị nguyên khi có các biểu hiện nghi ngờ dị ứng, đặc biệt là khi tiếp xúc với các yếu tố như bụi bặm, phấn hoa hay lông thú nuôi – những tác nhân thường gây ra viêm mũi dị ứng. Một số dấu hiệu điển hình bao gồm:

• Đau đầu âm ỉ.
• Ngứa mắt, chảy nước mắt sống.
• Nghẹt mũi, hắt hơi liên tục hoặc chảy nước mũi.
• Khó thở, thở rít hoặc ho kéo dài.
• Đau rát họng.

Ngoài ra, các phản ứng dị ứng với thực phẩm thường xảy ra trong vòng 30 phút sau khi ăn, nhưng đôi khi có thể chậm đến 2 giờ. Các triệu chứng có thể gồm:

• Trên da: Nổi mẩn, phù mặt, môi hoặc lưỡi, ngứa lan rộng.
• Hô hấp: Ho khan, thở khò khè, cảm giác khó thở, nghẹt ở ngực hoặc họng.
• Tiêu hóa: Cảm giác buồn nôn, nôn mửa, đau bụng, co thắt dạ dày, tiêu chảy.
• Tim mạch: Da tái nhợt, nhịp tim yếu, hoa mắt, choáng váng.

Những người có phản ứng với cao su (latex), hương liệu, hoặc kim loại như niken cũng có thể bị viêm da tiếp xúc, điển hình với các biểu hiện:

• Cảm giác bỏng rát, nổi mụn nước.
• Sưng đỏ, nổi mề đay.
• Ngứa hoặc nổi ban.

Xét nghiệm dị nguyên đặc biệt cần thiết nếu bạn có các triệu chứng dị ứng kéo dài hoặc không rõ nguyên nhân. Bên cạnh đó, đối với bệnh nhân hen phế quản, xét nghiệm sẽ giúp xác định các yếu tố làm bệnh nặng thêm, từ đó hỗ trợ kiểm soát hiệu quả hơn.

Trong các trường hợp dị ứng nặng dẫn đến sốc phản vệ – một tình trạng cấp cứu nguy hiểm – việc xét nghiệm đóng vai trò quan trọng trong xác định nguyên nhân. Sốc phản vệ có thể biểu hiện qua nổi mề đay, sưng phù, khó thở, nhịp tim nhanh, tụt huyết áp và có nguy cơ gây bất tỉnh.

Người từng có tiền sử sốc phản vệ hoặc có nguy cơ cao cần được làm xét nghiệm để xác định yếu tố kích hoạt và nên mang theo bút tiêm epinephrine tự động để xử lý kịp thời nếu tình trạng tái phát.

Quy trình thực hiện xét nghiệm dị nguyên

Dựa trên các triệu chứng lâm sàng và nghi ngờ về tác nhân gây dị ứng, bác sĩ sẽ chỉ định loại xét nghiệm dị nguyên phù hợp nhất cho người bệnh. Một số phương pháp kiểm tra phổ biến bao gồm:

Test lẩy da (Skin prick test)

Bác sĩ sẽ sử dụng kim nhỏ để chích nhẹ từ 10 đến 50 loại dị nguyên khác nhau lên bề mặt da ở vùng cẳng tay hoặc lưng. Ngoài ra, bác sĩ cũng có thể nhỏ dung dịch chứa dị nguyên lên da rồi dùng dụng cụ gãi hoặc chích nhẹ để giúp dị nguyên thấm qua lớp biểu bì. Nếu người bệnh mẫn cảm với dị nguyên, các phản ứng như đỏ da, sưng hoặc nổi mẩn sẽ xuất hiện trong khoảng 15 phút. Phương pháp này thường dùng để kiểm tra dị ứng với dị nguyên trong không khí, thực phẩm và thuốc penicillin.

Test nội bì (Intradermal skin test)

Nếu test chích da không cho kết quả rõ ràng, bác sĩ có thể chỉ định test nội bì. Trong phương pháp này, một lượng rất nhỏ dị nguyên sẽ được tiêm trực tiếp vào lớp ngoài của da. Kỹ thuật này chủ yếu được sử dụng để đánh giá dị ứng với thuốc, côn trùng đốt hoặc các tác nhân trong môi trường.

Test áp bì (Patch test)

Áp dụng trong các trường hợp nghi ngờ viêm da tiếp xúc. Bác sĩ sẽ đặt một miếng dán có chứa dị nguyên lên vùng da ở lưng hoặc cánh tay, sau đó cố định lại bằng băng dính. Miếng dán này sẽ được giữ nguyên trong vòng 48 đến 96 giờ. Sau đó, bác sĩ sẽ tháo băng và kiểm tra xem vùng da tiếp xúc có bị mẩn đỏ, phát ban hay phản ứng dị ứng nào không.

Xét nghiệm máu đo IgE đặc hiệu

Phương pháp này phân tích mẫu máu trong phòng thí nghiệm để phát hiện kháng thể IgE – loại kháng thể liên quan đến dị ứng. Khi tiếp xúc với dị nguyên trong môi trường kiểm tra, nếu có dị ứng, cơ thể sẽ sản sinh ra IgE đặc hiệu, và bác sĩ sẽ đo nồng độ này trong máu. Tuy nhiên, phương pháp này có nguy cơ cho kết quả dương tính giả cao hơn so với test da.

Xét nghiệm dị nguyên máu theo nhóm (panel dị nguyên)

Thường áp dụng các gói 60 hoặc 90 dị nguyên để sàng lọc cùng lúc nhiều chất gây dị ứng trong máu, bao gồm phấn hoa, bụi nhà, lông động vật, thực phẩm,... giúp phát hiện nhiều yếu tố nguy cơ chỉ trong một lần lấy máu.

Xét nghiệm khẳng định (Challenge test)

Đây là phương pháp có tính xác định cao, thường được thực hiện trong môi trường y tế có giám sát nghiêm ngặt. Người bệnh sẽ được cho dùng một lượng rất nhỏ thực phẩm hoặc thuốc nghi ngờ gây dị ứng để theo dõi phản ứng. Nếu có biểu hiện dị ứng nghiêm trọng như sốc phản vệ, bác sĩ sẽ can thiệp kịp thời bằng cách sử dụng epinephrine.

Tùy từng trường hợp cụ thể, bác sĩ sẽ lựa chọn phương pháp xét nghiệm phù hợp để đưa ra chẩn đoán chính xác và lên kế hoạch điều trị hiệu quả.

Ưu và nhược điểm của xét nghiệm dị nguyên

Mặc dù mang lại nhiều lợi ích nổi bật, xét nghiệm dị nguyên vẫn tồn tại một số hạn chế nhất định cần được cân nhắc.

Ưu điểm:

• Thực hiện nhanh chóng: Cho phép kiểm tra phản ứng với nhiều loại dị nguyên cùng lúc và có thể nhận được kết quả chỉ sau khoảng 10 – 15 phút.
• Ít gây khó chịu: Phương pháp test lẩy da hoặc test nội bì thường không gây đau đớn, chỉ tạo cảm giác ngứa nhẹ tại vùng da có phản ứng dương tính trong thời gian ngắn.
• Độ tin cậy cao: Xét nghiệm dị nguyên qua da được xem là phương pháp đáng tin cậy nhất hiện nay trong việc xác định nguyên nhân gây dị ứng.

Nhược điểm:

• Không phù hợp với người đang dùng thuốc kháng histamin: Một số loại thuốc, đặc biệt là thuốc kháng histamin, có thể làm sai lệch kết quả xét nghiệm da. Vì vậy, người bệnh thường được yêu cầu ngừng dùng thuốc từ 3–7 ngày trước khi tiến hành kiểm tra.
• Nguy cơ xảy ra phản ứng không mong muốn: Dù hiếm gặp, vẫn có khả năng xuất hiện các phản ứng dị ứng trong quá trình làm xét nghiệm da. Do đó, cần có sự theo dõi sát sao từ bác sĩ chuyên môn để đảm bảo an toàn.
• Ảnh hưởng bởi các bệnh lý da liễu: Những người mắc các bệnh ngoài da như chàm nặng, mề đay mạn tính có thể gặp khó khăn khi thực hiện xét nghiệm, vì tình trạng da có thể làm sai lệch kết quả.

Tóm lại, xét nghiệm dị nguyên được thực hiện nhằm phát hiện các tác nhân có khả năng gây dị ứng như nấm mốc, lông động vật, vết côn trùng đốt, đậu phộng hoặc một số loại thực phẩm. Trong quá trình kiểm tra, người bệnh sẽ được tiếp xúc với nhiều dị nguyên khác nhau để theo dõi phản ứng như sưng, đỏ, nổi mẩn trên da, hoặc tiến hành đo nồng độ IgE trong máu. Kết quả xét nghiệm sẽ hỗ trợ người bệnh chủ động kiểm soát và phòng ngừa các phản ứng dị ứng hiệu quả hơn.