Bệnh Crohn đại tràng: Triệu chứng, phương pháp điều trị và phòng ngừa

Bệnh Crohn đại tràng là gì?

Bệnh Crohn là một bệnh tự miễn mạn tính (kéo dài suốt đời), gây viêm và kích thích đường tiêu hóa, thường gặp nhất ở ruột non và ruột già (đại tràng). Bệnh Crohn cùng với viêm loét đại tràng là hai dạng phổ biến nhất của nhóm bệnh viêm ruột mạn tính (Inflammatory Bowel Disease - IBD).

Các chuyên gia ước tính có hơn 750.000 người tại Hoa Kỳ đang sống chung với bệnh Crohn. Trên phạm vi toàn cầu, bệnh ảnh hưởng đến khoảng 6 - 8 triệu người.

Các thể bệnh Crohn thường gặp

Bệnh Crohn có thể ảnh hưởng đến bất kỳ vị trí nào của đường tiêu hóa, từ miệng cho đến hậu môn. Tuy nhiên, tình trạng viêm thường xuất hiện ở ruột non và/hoặc ruột già. Dựa trên vị trí tổn thương, bệnh Crohn được chia thành các thể chính sau:

• Viêm hồi - đại tràng: Viêm ở đoạn hồi tràng (đoạn cuối ruột non) và một phần ruột già. Đây là thể thường gặp nhất của bệnh Crohn.
• Viêm niêm mạc đại tràng: Viêm lớp niêm mạc (lớp đầu tiên của lòng ruột già).
• Viêm hồi tràng: Sưng và viêm ở hồi tràng.
• Viêm dạ dày - tá tràng của bệnh Crohn: Viêm và kích ứng ở dạ dày cùng với tá tràng (đoạn đầu ruột non).
• Viêm hỗng tràng: Các vùng viêm rải rác ở hỗng tràng (đoạn nửa trên ruột non).
• Bệnh Crohn quanh hậu môn: Một số người bệnh có viêm quanh hậu môn, có thể gây rò hậu môn hoặc áp xe hậu môn.

Những dấu hiệu và triệu chứng của bệnh Crohn đại tràng 

Triệu chứng của bệnh Crohn đại tràng có thể xuất hiện từ từ hoặc bùng phát đột ngột, với mức độ từ nhẹ đến nặng. Các biểu hiện thường gặp bao gồm:

• Đau bụng hoặc sôi bụng, thường tái diễn;
• Tiêu chảy kéo dài, có thể phân lỏng nát hoặc phân nhiều nước;
• Sụt cân, chán ăn do kém hấp thu hoặc đau khi ăn uống;
• Đi ngoài ra máu (xuất huyết tiêu hóa dưới);
• Loét miệng hoặc đau ở niêm mạc miệng, nướu;
• Sốt và mệt mỏi kéo dài, không cải thiện sau nghỉ ngơi;
• Áp xe, nhiễm trùng quanh hậu môn.

Ngoài các biểu hiện tại đường tiêu hóa, bệnh Crohn đại tràng còn có thể gây ra nhiều biểu hiện ngoài ruột, ảnh hưởng đến nhiều cơ quan khác trong cơ thể. Các biểu hiện ngoài tiêu hóa thường gặp bao gồm:

Khớp: Viêm khớp ngoại vi (thường ở gối, cổ chân) và viêm cột sống dính khớp có thể xảy ra, gây đau và hạn chế vận động.

Da: Gồm các biểu hiện như hồng ban nút, mụn mủ dạng mụn cơm mềm, loét da và rò da quanh hậu môn. Một số trường hợp có thể bị viêm mô dưới da.

Mắt: Gặp ở một tỷ lệ nhỏ bệnh nhân, gồm viêm màng bồ đào, viêm kết mạc hoặc viêm củng mạc, có thể gây đau, đỏ mắt và ảnh hưởng thị lực nếu không được điều trị sớm.

Hệ tiết niệu và gan mật:

• Thận: Có thể hình thành sỏi thận do rối loạn hấp thu oxalate hoặc mất nước kéo dài.
• Gan mật: Viêm đường mật xơ hóa nguyên phát là biến chứng hiếm nhưng nghiêm trọng, có thể tiến triển đến xơ gan.

Xương: Tình trạng loãng xương có thể xuất hiện do viêm mạn tính, dùng corticosteroids kéo dài hoặc kém hấp thu vitamin D và canxi.

Trẻ em và thanh thiếu niên: Bệnh Crohn có thể ảnh hưởng đến tăng trưởng thể chất, gây chậm phát triển chiều cao và dậy thì muộn do suy dinh dưỡng và ảnh hưởng của viêm mạn tính.

Biến chứng của bệnh Crohn đại tràng

Bệnh Crohn tại đại tràng có thể tiến triển thành nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu không được kiểm soát hiệu quả. Các biến chứng thường gặp bao gồm:

• Áp xe: Là ổ nhiễm trùng khu trú trong thành ruột hoặc khoang ổ bụng, thường gây đau, sốt và có thể dẫn đến nhiễm trùng lan rộng nếu không được xử lý kịp thời.
• Nứt hậu môn: Gây đau rát, ngứa và chảy máu khi đại tiện; làm tăng nguy cơ nhiễm trùng thứ phát.
• Rò hậu môn - trực tràng: Hình thành đường thông bất thường giữa ruột và da quanh hậu môn, gây tiết dịch, nhiễm trùng mạn tính và khó lành.
• Tắc ruột: Do hẹp lòng ruột bởi mô sẹo hoặc viêm mạn tính, dẫn đến bán tắc hoặc tắc hoàn toàn; biểu hiện bằng đau bụng, nôn ói, bí trung đại tiện.
• Suy dinh dưỡng: Hậu quả của kém hấp thu do tổn thương niêm mạc ruột hoặc do chế độ ăn kiêng kéo dài không hợp lý.
• Thiếu máu: Khoảng 30% bệnh nhân mắc bệnh Crohn có thiếu máu, chủ yếu do mất máu, thiếu sắt, vitamin B12 hoặc acid folic.
• Tăng nguy cơ ung thư đại tràng: Bệnh kéo dài, đặc biệt với viêm mạn tính tại đại tràng, có thể làm tăng nguy cơ phát triển ung thư biểu mô tuyến.
• Thuyên tắc mạch (huyết khối): Người bệnh Crohn có nguy cơ tăng hình thành cục máu đông, dẫn đến biến chứng thuyên tắc tĩnh mạch sâu hoặc thuyên tắc phổi.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Người bệnh cần đến gặp bác sĩ khi có các triệu chứng báo động như:

• Đau bụng kéo dài, tiêu chảy mạn tính hoặc đi ngoài ra máu.
• Sốt không rõ nguyên nhân, mệt mỏi quá mức.
• Sụt cân nhanh, chán ăn hoặc dinh dưỡng kém.
• Xuất hiện triệu chứng bất thường ngoài đường tiêu hóa như đau khớp, phát ban, viêm mắt.
• Gặp biến chứng như đau dữ dội vùng bụng, rò hậu môn, nhiễm trùng quanh hậu môn hoặc dấu hiệu tắc ruột (bụng chướng, nôn ói, không trung tiện).

Việc thăm khám sớm giúp chẩn đoán đúng và kiểm soát bệnh kịp thời, hạn chế nguy cơ biến chứng nặng.

Hiện nay, chưa xác định được nguyên nhân cụ thể gây bệnh Crohn. Tuy nhiên, cơ chế bệnh sinh liên quan chủ yếu đến sự rối loạn của hệ miễn dịch.

Thông thường, hệ miễn dịch sẽ hoạt động để tiêu diệt vi khuẩn, virus hay tác nhân ngoại lai gây hại xâm nhập vào cơ thể, gây ra phản ứng viêm và sẽ kết thúc quá trình này khi nguyên nhân gây bệnh bị tiêu diệt.

Ở người bệnh Crohn đại tràng, hệ miễn dịch hoạt động quá mức (bệnh lý tự miễn), tấn công chính những tế bào khỏe mạnh hoặc vi khuẩn có lợi trong đường ruột. Hậu quả là gây viêm mạn tính ở niêm mạc ruột, đặc biệt là đại tràng và hồi tràng.

Yếu tố di truyền cũng đóng vai trò quan trọng. Bệnh Crohn có thể xuất hiện trong cùng một gia đình, cho thấy sự liên quan đến gen di truyền. Tuy nhiên, không phải ai có người thân mắc bệnh cũng sẽ mắc Crohn.

Những ai có nguy cơ mắc phải bệnh Crohn đại tràng?

Bệnh Crohn đại tràng có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi và mọi giới, nhưng thường gặp nhất ở:

• Người trẻ, đặc biệt là từ cuối tuổi thiếu niên đến đầu tuổi 30;
• Người có tiền sử gia đình mắc bệnh viêm ruột mạn tính hoặc bệnh Crohn;
• Người sống ở các quốc gia phát triển, khu vực đô thị có lối sống công nghiệp hóa.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải bệnh Crohn đại tràng

Một số yếu tố nguy cơ đã được xác định có thể thúc đẩy khởi phát bệnh Crohn hoặc làm bệnh diễn tiến nặng hơn, bao gồm:

• Tuổi tác: Bệnh Crohn thường được chẩn đoán ở người trẻ, đặc biệt trong độ tuổi từ 15 đến 35.
• Yếu tố di truyền: Khoảng 20% người bệnh có tiền sử gia đình mắc bệnh Crohn, đặc biệt ở cha mẹ hoặc anh chị em ruột. Nhiều đột biến gen (như NOD2/CARD15) đã được ghi nhận có liên quan đến bệnh sinh.
• Hút thuốc lá: Là yếu tố nguy cơ quan trọng, không chỉ làm tăng gấp đôi nguy cơ mắc bệnh mà còn liên quan đến diễn tiến nặng và tái phát cao hơn.
• Tiền sử phẫu thuật cắt ruột thừa: Một số nghiên cứu gợi ý mối liên quan giữa phẫu thuật ruột thừa và tăng nguy cơ mắc bệnh Crohn, mặc dù cơ chế chưa được làm rõ.
• Yếu tố môi trường: Người sống tại các khu vực thành thị, công nghiệp hóa hoặc quốc gia phát triển có tỷ lệ mắc bệnh cao hơn so với người sống ở nông thôn hay quốc gia đang phát triển, cho thấy vai trò của chế độ ăn, vệ sinh và phơi nhiễm môi trường.
• Căng thẳng tâm lý (stress): Không gây bệnh trực tiếp nhưng có thể làm trầm trọng thêm triệu chứng, giảm hiệu quả điều trị và làm tăng nguy cơ bùng phát đợt viêm.

Phương pháp chẩn đoán và xét nghiệm bệnh Crohn đại tràng

Để chẩn đoán bệnh Crohn đại tràng bác sĩ sẽ khai thác tiền sử bệnh, tiền sử gia đình, khám lâm sàng để tìm các dấu hiệu gợi ý, sau đó kết hợp các xét nghiệm nhằm loại trừ nguyên nhân khác và xác định Crohn.

Các xét nghiệm cận lâm sàng đóng vai trò thiết yếu trong hỗ trợ chẩn đoán bệnh Crohn tại đại tràng, giúp đánh giá mức độ viêm, loại trừ nguyên nhân khác và xác định phạm vi tổn thương. Các phương pháp thường được sử dụng bao gồm:

Xét nghiệm máu:

• Công thức máu toàn bộ (CBC): Giúp phát hiện tình trạng thiếu máu (thiếu máu thiếu sắt hoặc thiếu máu mạn tính) và chỉ dấu của phản ứng viêm như bạch cầu tăng cao.
• CRP (C-reactive protein): Là marker phản ứng viêm cấp tính; nồng độ CRP thường tăng cao khi có hoạt động viêm trong cơ thể, bao gồm cả viêm ruột.

Xét nghiệm phân:

• Tìm vi sinh vật gây bệnh: Dùng để loại trừ các nguyên nhân nhiễm trùng khác như vi khuẩn, ký sinh trùng có thể gây viêm đại tràng cấp.
• Định lượng calprotectin trong phân: Là marker không xâm lấn phản ánh mức độ viêm ở ruột; giá trị calprotectin tăng cao gợi ý viêm ruột hoạt động.

Chẩn đoán hình ảnh:

• CT scan ổ bụng: Giúp đánh giá mức độ, vị trí và phạm vi tổn thương viêm. Trường hợp cần khảo sát ruột non chi tiết hơn có thể sử dụng CT enterography.
• MRI bụng và chậu: Đặc biệt hữu ích trong việc phát hiện các biến chứng như rò rỉ quanh hậu môn, rò ruột. MRI enterography cung cấp hình ảnh chất lượng cao về cấu trúc ruột non mà không sử dụng bức xạ ion hóa.

Nội soi tiêu hóa:

• Nội soi đại tràng: Là xét nghiệm nền tảng để quan sát trực tiếp niêm mạc đại tràng và hồi tràng cuối. Đồng thời, bác sĩ sẽ lấy sinh thiết để làm mô học nhằm xác định đặc điểm viêm mạn tính hoặc loại trừ các nguyên nhân khác.
• Nội soi đường tiêu hóa trên: Được chỉ định khi có nghi ngờ tổn thương ở thực quản, dạ dày hoặc tá tràng - thường thấy trong thể Crohn lan rộng hoặc không điển hình.

Phương pháp điều trị bệnh Crohn đại tràng

Hiện chưa có phương pháp điều trị khỏi hoàn toàn bệnh Crohn. Điều trị bệnh Crohn đại tràng cần cá nhân hóa, mục tiêu chính là giảm viêm, kiểm soát triệu chứng, duy trì giai đoạn thuyên giảm và hạn chế biến chứng. 

Sử dụng thuốc:

• Corticosteroids (steroid, budesonide): Kiểm soát viêm trong ngắn hạn, nhưng không dùng lâu dài vì tác dụng phụ.
• Immunomodulators (thuốc điều hòa miễn dịch) như azathioprine, methotrexate - làm giảm hoạt động quá mức của hệ miễn dịch.
• Liệu pháp sinh học (biologics): Nhắm vào các protein gây viêm (TNF inhibitors, integrin inhibitors, IL-12/23 inhibitors, IL-23 inhibitors). Tiêm tĩnh mạch hoặc dưới da.
• Nhóm thuốc phân tử nhỏ (JAK-inhibitors): Giảm phản ứng miễn dịch, hiện được FDA phê duyệt trong một số trường hợp.
• Kháng sinh: Điều trị biến chứng như áp xe, rò hậu môn.
• Thuốc chống tiêu chảy, giảm đau: Hỗ trợ kiểm soát triệu chứng.

Chế độ dinh dưỡng:

• Dinh dưỡng hợp lý giúp cải thiện sức khỏe tổng thể và đôi khi có thể thay thế thuốc trong ngắn hạn (enteral nutrition).
• Bác sĩ có thể chỉ định chế độ ăn đặc biệt hoặc bổ sung qua ống thông dạ dày khi bệnh nhân kém hấp thu.

Phẫu thuật:

• Áp dụng khi có biến chứng như thủng ruột, rò, hẹp gây tắc, áp xe.
• Có thể cắt bỏ đoạn ruột tổn thương, nhưng bệnh vẫn có nguy cơ tái phát ở vị trí khác.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của bệnh Crohn đại tràng

Chế độ sinh hoạt:

Người mắc bệnh Crohn tại đại tràng cần xây dựng một chế độ sinh hoạt hợp lý nhằm hỗ trợ hiệu quả cho quá trình điều trị, kiểm soát triệu chứng và ngăn ngừa tái phát. Một số nguyên tắc quan trọng bao gồm:

• Nghỉ ngơi đầy đủ: Đảm bảo giấc ngủ chất lượng và tránh làm việc quá sức. Stress kéo dài có thể là yếu tố khởi phát hoặc làm trầm trọng thêm đợt bùng phát bệnh.
• Tăng cường hoạt động thể chất nhẹ nhàng: Các hình thức vận động như đi bộ, yoga hoặc bơi lội có thể cải thiện chức năng tiêu hóa, nâng cao thể trạng và hỗ trợ kiểm soát căng thẳng.
• Quản lý stress hiệu quả: Có thể áp dụng các kỹ thuật thư giãn như thiền, hít thở sâu, hoặc tham gia các hoạt động giải trí tích cực nhằm ổn định tâm lý.
• Tuân thủ phác đồ điều trị: Dùng thuốc đúng liều, đúng thời gian theo chỉ định của bác sĩ. Tuyệt đối không tự ý ngưng thuốc dù triệu chứng có thể thuyên giảm tạm thời.
• Theo dõi sức khỏe định kỳ: Tái khám theo lịch hẹn giúp đánh giá mức độ viêm, điều chỉnh điều trị kịp thời và phát hiện sớm các biến chứng nếu có.

Chế độ dinh dưỡng:

Chế độ dinh dưỡng hợp lý đóng vai trò hỗ trợ thiết yếu trong điều trị bệnh Crohn đại tràng, giúp giảm triệu chứng và cải thiện chất lượng sống. Các khuyến nghị chính bao gồm:

• Ăn uống cân đối, dễ tiêu hóa: Ưu tiên thực phẩm mềm, ít chất xơ không tan như cơm nát, khoai, chuối chín, táo hấp để giảm kích thích niêm mạc ruột.
• Tăng cường protein chất lượng cao: Nên bổ sung từ cá, thịt nạc, trứng và sữa không lactose nhằm hỗ trợ phục hồi tổn thương niêm mạc.
• Bổ sung vi chất cần thiết: Người bệnh dễ thiếu hụt vitamin D, B12, sắt và canxi do kém hấp thu, cần được bổ sung qua thực phẩm hoặc chế phẩm theo hướng dẫn y tế.
• Tránh thực phẩm kích thích: Hạn chế rượu, bia, cà phê, đồ cay nóng, thực phẩm chiên xào, chế biến sẵn để tránh làm nặng thêm triệu chứng.
• Ăn thành nhiều bữa nhỏ: Chia thành 5 - 6 bữa/ngày giúp giảm áp lực lên hệ tiêu hóa và tăng khả năng hấp thu.
• Uống đủ nước: Giúp phòng ngừa mất nước do tiêu chảy kéo dài, có thể dùng thêm dung dịch điện giải khi cần thiết.

Phòng ngừa bệnh Crohn đại tràng

Hiện nay, vẫn chưa có phương pháp phòng ngừa tuyệt đối đối với bệnh Crohn tại đại tràng, do căn nguyên chính xác của bệnh vẫn chưa được xác định rõ ràng. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu đã ghi nhận rằng việc điều chỉnh lối sống và áp dụng một số biện pháp dự phòng có thể giúp làm giảm nguy cơ khởi phát bệnh cũng như hạn chế tái phát ở những người đã được chẩn đoán. Các khuyến nghị bao gồm:

• Tránh hút thuốc lá: Hút thuốc là yếu tố nguy cơ hàng đầu có thể kiểm soát được đối với bệnh Crohn. Nhiều bằng chứng cho thấy người hút thuốc có nguy cơ mắc bệnh cao hơn và dễ bị tái phát hoặc tiến triển nặng hơn so với người không hút thuốc.
• Duy trì lối sống lành mạnh: Thực hành các thói quen sống tích cực như tập thể dục đều đặn, đảm bảo giấc ngủ đầy đủ và chất lượng, cùng với việc quản lý tốt căng thẳng tâm lý (stress) có thể hỗ trợ hệ miễn dịch hoạt động ổn định và giảm thiểu các yếu tố kích hoạt phản ứng viêm trong cơ thể.
• Tuân thủ chế độ ăn uống khoa học: Chế độ ăn giàu chất xơ hòa tan, rau củ tươi, ngũ cốc nguyên hạt và các thực phẩm chứa axit béo omega-3 (như cá hồi, cá thu...) được khuyến khích. Đồng thời, nên hạn chế tiêu thụ thực phẩm chế biến sẵn, thức ăn nhanh, đồ chiên rán nhiều dầu mỡ hoặc chứa nhiều phụ gia, vì đây là các yếu tố có thể làm trầm trọng thêm tình trạng viêm ruột.
• Thực hiện tầm soát sức khỏe định kỳ: Đặc biệt quan trọng đối với những người có tiền sử gia đình mắc bệnh Crohn hoặc các bệnh lý viêm ruột mạn tính khác như viêm loét đại tràng. Việc phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường qua theo dõi định kỳ có thể giúp can thiệp sớm và hiệu quả hơn.