Sốt bại liệt lây qua đường nào? Cách phòng tránh cha mẹ cần biết

Sốt bại liệt vẫn là một trong những bệnh truyền nhiễm nguy hiểm nhất từng đe dọa trẻ em trên toàn thế giới. Dù vắc xin đã giúp kiểm soát bệnh, nhưng virus polio vẫn tồn tại ở môi trường và có thể lây lan nhanh nếu cộng đồng chủ quan. Vì vậy, việc nắm rõ con đường lây truyền bại liệt, virus bại liệt tồn tại bao lâu, ai dễ mắc và làm sao để phòng ngừa theo khuyến cáo của các tổ chức y tế là bước quan trọng để bảo vệ sức khỏe, đặc biệt là trẻ nhỏ.

Giải đáp thắc mắc sốt bại liệt lây qua đường nào?

Sốt bại liệt chủ yếu lây theo đường phân - miệng, tức virus polio từ phân của người nhiễm có thể xâm nhập vào cơ thể người lành qua thức ăn, nước uống hoặc bàn tay bị nhiễm bẩn. Đây là cơ chế lây truyền phổ biến nhất được ghi nhận tại các khu vực có điều kiện vệ sinh chưa đảm bảo, hệ thống nước sạch không đầy đủ hoặc thói quen sinh hoạt thiếu an toàn.

Cụ thể, virus polio có thể lan truyền qua một số tình huống sau:

• Tiếp xúc trực tiếp với phân của người bị nhiễm: Khi chăm sóc trẻ nhỏ, thay tã hoặc xử lý chất thải mà không rửa tay kỹ, người lành có thể vô tình đưa virus vào miệng khi ăn uống hoặc chạm vào mặt.
• Sử dụng thực phẩm và nguồn nước nhiễm virus: Virus polio có khả năng tồn tại lâu trong môi trường nước và có thể gây bùng phát dịch nếu nguồn cung nước uống bị ô nhiễm.
• Tiếp xúc với bề mặt bị nhiễm bẩn: Đồ chơi, tay nắm cửa, bàn ghế hay các bề mặt trong nhà vệ sinh có thể chứa virus nếu không được vệ sinh đúng cách.
• Lây qua dịch tiết mũi - họng trong một số trường hợp: Mặc dù tỷ lệ này thấp hơn so với đường phân-miệng, virus vẫn có thể phát tán qua nước bọt hoặc giọt bắn khi người bệnh ho, hắt hơi và người lành tiếp xúc gần.

Sau khi xâm nhập cơ thể, virus nhân lên trong họng và ruột, rồi đào thải ra ngoài qua phân trong nhiều tuần. Điều này giải thích vì sao bệnh có thể lây lan âm thầm ngay cả khi người mắc không có triệu chứng rõ ràng. Đa số trường hợp nhiễm polio không biểu hiện triệu chứng, nhưng vẫn có khả năng truyền virus cho người khác, khiến việc kiểm soát lây lan trở nên khó khăn nếu cộng đồng không được tiêm chủng đầy đủ và giữ vệ sinh cá nhân tốt.

Vì sao virus bại liệt dễ lây? Nhóm nguy cơ và yếu tố làm tăng lây nhiễm

Virus bại liệt thuộc nhóm enterovirus - loại virus có khả năng chịu đựng tốt trong môi trường, đặc biệt là nước và đất, giúp chúng tồn tại trong thời gian dài bên ngoài cơ thể. Một số đặc tính sinh học khiến virus dễ lan rộng trong cộng đồng gồm:

• Khả năng sống sót nhiều tuần trong môi trường: Polio kháng lại nhiều điều kiện bất lợi như nhiệt độ thấp hoặc môi trường nước bẩn, nhờ đó tăng nguy cơ lan rộng tại những khu vực vệ sinh kém.
• Tải lượng virus cao trong phân của người bệnh: Người nhiễm, kể cả người không triệu chứng, có thể thải hàng triệu virus mỗi ngày, khiến lây lan âm thầm và khó phát hiện.
• Thời gian ủ bệnh dài và biểu hiện đa dạng: Từ 3 - 35 ngày, khiến việc truy vết và kiểm soát ổ dịch gặp nhiều khó khăn.
• Khả năng lây ngay cả khi không triệu chứng: Khoảng 70% người nhiễm polio không có dấu hiệu bệnh, nhưng vẫn là nguồn lây cho cộng đồng.

Ngoài đặc tính của virus, nguy cơ lây lan tăng lên khi người bệnh thuộc nhóm dễ tổn thương như trẻ dưới 5 tuổi, người chưa tiêm đủ vắc xin hoặc người suy giảm miễn dịch. Bệnh cũng dễ phát tán tại nơi vệ sinh kém, thiếu nước sạch, mật độ dân cư đông, hoặc khi cộng đồng có thói quen vệ sinh không đảm bảo. Bên cạnh đó, việc di chuyển đến vùng còn lưu hành polio làm tăng khả năng đưa virus vào khu vực chưa có miễn dịch cộng đồng tốt.

Triệu chứng nhận biết sớm và dấu hiệu biến chứng nguy hiểm

Sốt bại liệt có phổ triệu chứng rất rộng, từ không biểu hiện gì đến các triệu chứng giống bệnh cúm, rồi tiến triển thành liệt cấp. Do đó, việc nhận biết sớm những dấu hiệu ban đầu có ý nghĩa quan trọng trong việc theo dõi và xử trí kịp thời, đặc biệt ở trẻ nhỏ - nhóm dễ mắc bệnh nhất.

Giai đoạn khởi phát (thường gặp nhất)

Người bệnh có thể xuất hiện những biểu hiện chung giống các bệnh nhiễm virus khác. Bao gồm:

• Sốt: Mức độ thường từ nhẹ đến vừa.
• Đau đầu: Cảm giác căng tức hoặc đau âm ỉ vùng trán - thái dương.
• Buồn nôn hoặc nôn: Khiến trẻ dễ mất nước, mệt lả.
• Mệt mỏi, chán ăn: Cơ thể suy nhược, ít hoạt động.
• Đau họng, khó chịu vùng cổ: Do virus nhân lên tại vùng hầu họng.
• Cứng gáy nhẹ hoặc đau cơ: Xuất hiện ở khoảng 1 - 2 ngày đầu.

Những triệu chứng này thường kéo dài ngắn, sau đó tự thuyên giảm. Tuy nhiên, một số trường hợp tiến triển nặng hơn.

Giai đoạn tổn thương thần kinh (cảnh báo nguy hiểm)

Khi virus tấn công hệ thần kinh trung ương, các dấu hiệu sau có thể xuất hiện:

• Đau cơ dữ dội, đặc biệt ở chân, lưng hoặc cổ.
• Tăng cảm giác đau khi sờ hoặc vận động.
• Cứng gáy rõ rệt, khó gập hoặc xoay cổ.
• Giảm phản xạ gân xương, trẻ đi lại khó khăn.
• Yếu cơ tăng dần: Đây là dấu hiệu quan trọng cần theo dõi sát.

Ở giai đoạn này, người bệnh cần được chăm sóc y tế ngay để hạn chế nguy cơ liệt.

Liệt cấp - biến chứng nghiêm trọng nhất của polio

Đây là dấu hiệu đặc trưng và nguy hiểm của sốt bại liệt:

• Liệt mềm cấp: Thường khởi phát đột ngột, biểu hiện giảm vận động một hoặc hai chân, đôi khi lan sang tay.
• Liệt không đối xứng: Một bên cơ thể yếu rõ hơn bên còn lại.
• Không kèm giảm cảm giác: Khác với các bệnh thần kinh ngoại biên khác.
• Liệt cơ hô hấp: Gây khó thở, suy hô hấp - biến chứng có thể đe dọa tính mạng.

Một số trường hợp tuy ít gặp hơn nhưng cực kỳ nguy hiểm, như:

• Viêm màng não vô khuẩn: Đau đầu dữ dội, nôn vọt, cổ cứng.
• Biến chứng hô hấp - tim mạch: Do ảnh hưởng đến trung khu điều khiển hô hấp.

Dấu hiệu cần đưa trẻ đi khám ngay

Cha mẹ cần đưa trẻ đi khám ngay nếu có các biểu hiện như:

• Sốt cao kèm đau đầu dữ dội.
• Cứng gáy hoặc trẻ khó cúi đầu.
• Trẻ than đau cơ liên tục, đi lại khó khăn.
• Xuất hiện yếu tay/chân hoặc dáng đi bất thường.
• Thở nhanh, hụt hơi hoặc tím tái.

Cách phòng ngừa sốt bại liệt hiệu quả

Sốt bại liệt hoàn toàn có thể phòng tránh được nếu cộng đồng duy trì tiêm chủng đầy đủ và thực hiện vệ sinh an toàn. Hai phương pháp chính trong phòng ngừa gồm vắc xin và giảm tiếp xúc với virus từ môi trường.

• Tiêm vắc xin đúng lịch: Vắc xin là biện pháp bảo vệ quan trọng nhất. Trẻ cần được tiêm đủ các mũi IPV/OPV theo khuyến cáo để tạo miễn dịch bền vững, bao gồm các mũi nhắc nhằm duy trì khả năng bảo vệ lâu dài. Người lớn di chuyển đến vùng có nguy cơ hoặc chưa tiêm đủ cũng nên được đánh giá để tiêm bổ sung.
• Vệ sinh cá nhân và môi trường: Do virus polio lây qua đường phân - miệng, việc rửa tay với xà phòng sau khi đi vệ sinh và trước khi ăn uống là yếu tố thiết yếu. Phân trẻ cần được xử lý an toàn, vệ sinh đồ chơi - vật dụng thường xuyên và giữ khu vực sinh hoạt sạch sẽ để giảm nguy cơ bám dính virus.
• An toàn nguồn nước và thực phẩm: Chỉ sử dụng nước sạch, đảm bảo khử khuẩn. Thực phẩm phải được rửa sạch và nấu chín kỹ. Tránh dùng chung dụng cụ ăn uống nếu nghi ngờ có người nhiễm bệnh trong gia đình.
• Hạn chế tiếp xúc tại khu vực nguy cơ: Những nơi có tỷ lệ tiêm chủng thấp hoặc chưa loại trừ polio có nguy cơ bùng phát cao. Trước khi di chuyển đến các khu vực này, cần đảm bảo đã tiêm đủ vắc xin và tuân thủ quy tắc vệ sinh nghiêm ngặt.

Nhận biết sốt bại liệt lây qua đường nào là bước quan trọng để mỗi gia đình chủ động bảo vệ trẻ nhỏ và cộng đồng khỏi nguy cơ lây nhiễm virus polio. Mặc dù bệnh có thể gây ra những hậu quả nặng nề như liệt vĩnh viễn hoặc đe dọa tính mạng, nhưng việc tuân thủ lịch tiêm chủng, đảm bảo vệ sinh an toàn và theo dõi sức khỏe kịp thời hoàn toàn có thể giúp ngăn ngừa hiệu quả. Nếu nghi ngờ bản thân hoặc trẻ có dấu hiệu bất thường như sốt kéo dài, đau cơ, yếu chi hoặc cứng gáy, hãy liên hệ ngay cơ sở y tế để được hướng dẫn và xử trí đúng chuyên môn.