Sỏi tuyến nước bọt: Nguyên nhân, biểu hiện bệnh và biện pháp điều trị

Sỏi tuyến nước bọt (sialolithiasis) là tình trạng hình thành các khối rắn, gọi là sỏi, bên trong ống dẫn hoặc nhu mô của tuyến nước bọt. Các sỏi này thường được tạo thành từ muối canxi kết hợp với mảnh vụn tế bào và chất nhầy. Khi sỏi phát triển đủ lớn, chúng có thể gây tắc nghẽn dòng chảy nước bọt, dẫn đến sưng đau tuyến, đặc biệt khi ăn uống.

Mặc dù hiếm khi đe dọa tính mạng, sỏi tuyến nước bọt gây ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng sống. Người bệnh thường xuyên sưng đau khi ăn, khó chịu vùng mặt, thậm chí có thể xuất hiện nhiễm trùng tái phát nếu không được điều trị đúng cách.

Những dấu hiệu và triệu chứng của sỏi tuyến nước bọt

Sỏi tuyến nước bọt có thể tiến triển âm thầm trong thời gian dài, chỉ được phát hiện khi gây tắc nghẽn dòng chảy nước bọt. Các triệu chứng thường rõ rệt hơn trong bữa ăn, khi tuyến nước bọt tăng tiết dịch để hỗ trợ nhai và tiêu hóa. Những biểu hiện lâm sàng thường gặp gồm:

• Tuyến nước bọt (thường là tuyến dưới hàm hoặc tuyến mang tai) sưng to, căng tức, nhất là trong hoặc ngay sau khi ăn.
• Xuất hiện cơn đau vùng mặt, hàm dưới hoặc dưới tai, mức độ đau tăng khi tuyến tiết nước bọt nhiều.
• Có thể sờ thấy khối cứng nhỏ dọc theo đường đi của ống tuyến nước bọt.
• Trường hợp sỏi gây tắc nghẽn hoàn toàn, tuyến sẽ sưng đau liên tục, không chỉ giới hạn trong bữa ăn.
• Nếu có nhiễm trùng đi kèm, người bệnh có thể bị sốt, vùng tuyến sưng nóng đỏ và có mủ chảy ra trong miệng.

Biến chứng có thể gặp khi mắc bệnh sỏi tuyến nước bọt

Nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, sỏi tuyến nước bọt có thể gây nhiều biến chứng ảnh hưởng đến sức khỏe răng miệng và toàn thân. Các biến chứng thường gặp gồm:

• Viêm tuyến nước bọt tái phát: Khi dòng chảy nước bọt bị tắc nghẽn, vi khuẩn dễ xâm nhập, gây viêm cấp tính với biểu hiện sưng, nóng, đỏ và đau.
• Áp-xe tuyến nước bọt: Nhiễm trùng nặng có thể tạo ổ mủ trong tuyến, gây đau dữ dội, kèm sốt cao và mệt mỏi.
• Teo tuyến nước bọt: Tắc nghẽn kéo dài làm tuyến giảm hoạt động, dẫn đến teo mô tuyến và giảm khả năng tiết nước bọt.
• Khô miệng mạn tính: Thiếu nước bọt khiến người bệnh khó nhai, khó nuốt, tăng nguy cơ sâu răng và viêm niêm mạc miệng.
• Lây lan nhiễm trùng: Trong trường hợp nặng, vi khuẩn có thể lan vào mô mềm vùng cổ hoặc vào máu, gây viêm mô tế bào và nhiễm khuẩn huyết.

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Sỏi tuyến nước bọt thường tiến triển âm thầm, nhiều trường hợp nhỏ có thể tự thoát ra ngoài theo dòng nước bọt. 

Tuy nhiên, người bệnh cần đến cơ sở y tế để được thăm khám khi xuất hiện các dấu hiệu sau:

• Tuyến dưới hàm hoặc tuyến mang tai sưng to, đau rõ rệt, đặc biệt khi ăn uống.
• Triệu chứng sưng đau tái phát nhiều lần theo bữa ăn, gây khó chịu kéo dài.
• Cảm giác khô miệng, tiết ít nước bọt, khó nuốt hoặc khó nói.
• Sốt, sưng nóng đỏ vùng hàm mặt, có mủ chảy ra từ lỗ tuyến trong miệng.
• Đau dữ dội hoặc sưng lan rộng xuống vùng cổ, ảnh hưởng đến hô hấp và nuốt.

Sỏi tuyến nước bọt được hình thành chủ yếu do sự lắng đọng khoáng chất trong nước bọt, đặc biệt là canxi, quanh các mảnh vụn tế bào và chất nhầy. Quá trình này diễn ra từ từ và chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố sinh học cũng như môi trường.

Các nguyên nhân chính bao gồm:

• Dòng chảy nước bọt chậm hoặc tắc nghẽn một phần, tạo điều kiện cho khoáng chất kết tinh lại thành sỏi.
• Nồng độ canxi, phosphate và muối khoáng trong nước bọt tăng cao, dễ lắng đọng và hình thành nhân sỏi.
• Đặc điểm giải phẫu của tuyến dưới hàm: Ống tuyến dài, hẹp, chảy ngược chiều trọng lực và nước bọt có độ kiềm cao, giàu chất nhầy, nên dễ tạo sỏi hơn các tuyến khác.
• Nhiễm trùng hoặc viêm tuyến nước bọt mạn tính, làm thay đổi tính chất nước bọt và gây tắc nghẽn.
• Tình trạng mất nước hoặc tiết nước bọt ít, thường gặp ở người cao tuổi, bệnh nhân dùng thuốc kháng cholinergic, thuốc lợi tiểu hoặc xạ trị vùng đầu cổ.

Những ai có nguy cơ mắc sỏi tuyến nước bọt?

Sỏi tuyến nước bọt có thể gặp ở nhiều đối tượng khác nhau, nhưng một số nhóm người có nguy cơ cao hơn do đặc điểm sinh lý hoặc bệnh lý nền. Việc nhận diện các đối tượng này giúp bác sĩ chủ động theo dõi và tư vấn phòng ngừa.

Những nhóm người dễ mắc bệnh gồm:

• Người trưởng thành trong độ tuổi 30 - 60: Đây là nhóm chiếm tỷ lệ cao nhất theo nhiều nghiên cứu lâm sàng.
• Nam giới: Tỷ lệ mắc bệnh ở nam thường cao hơn nữ, có thể do sự khác biệt về hormon và thói quen sinh hoạt.
• Người cao tuổi: Do tuyến nước bọt giảm tiết, dòng chảy chậm lại, dễ hình thành sỏi.
• Người làm việc trong môi trường nóng, khô: Mất nước thường xuyên làm giảm lưu lượng nước bọt.
• Bệnh nhân có bệnh lý mạn tính: Đái tháo đường, bệnh tự miễn, hoặc viêm tuyến nước bọt kéo dài làm thay đổi cấu trúc và chức năng tuyến.
• Người đang sử dụng một số loại thuốc: Thuốc chống trầm cảm, thuốc kháng histamin, thuốc lợi tiểu làm khô miệng, góp phần tạo sỏi.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh sỏi tuyến nước bọt

Ngoài các nguy cơ chung, một số yếu tố từ lối sống và tình trạng sức khỏe có thể làm tăng khả năng hình thành sỏi tuyến nước bọt. Những yếu tố này thường có thể thay đổi được, vì vậy việc điều chỉnh thói quen sinh hoạt đóng vai trò quan trọng trong phòng bệnh.

Các yếu tố làm tăng nguy cơ gồm:

• Thói quen uống ít nước: Cơ thể thiếu nước khiến nước bọt tiết ra ít, đặc và dễ lắng đọng.
• Chế độ ăn nhiều muối khoáng, ít rau xanh và chất xơ: Chế độ ăn uống có thể làm thay đổi thành phần nước bọt, tăng nguy cơ kết tinh.
• Thói quen hút thuốc lá, uống rượu bia: Điều này gây khô miệng kéo dài, ảnh hưởng đến chức năng tuyến nước bọt.
• Chăm sóc răng miệng kém: Điều này làm tăng nguy cơ viêm nhiễm tuyến, từ đó dễ tạo điều kiện cho sỏi hình thành.
• Căng thẳng kéo dài: Stress có thể làm thay đổi phản xạ tiết nước bọt, khiến lượng nước bọt giảm.
• Tiền sử can thiệp nha khoa hoặc phẫu thuật vùng hàm mặt: Can thiệp nha khoa có thể gây hẹp ống tuyến, làm dòng chảy nước bọt bị cản trở.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán sỏi tuyến nước bọt

Để xác định chính xác tình trạng sỏi tuyến nước bọt, bác sĩ thường thực hiện các bước sau:

• Khám lâm sàng: Quan sát và sờ nắn vùng dưới hàm hoặc trước tai. Bác sĩ có thể thấy tuyến sưng to, ấn đau hoặc sờ được khối cứng trong ống tuyến.
• Siêu âm tuyến nước bọt: Là phương pháp đơn giản, ít tốn kém, giúp phát hiện sỏi có kích thước từ 2 mm trở lên.
• X-quang tuyến nước bọt (sialography): Bơm chất cản quang vào ống tuyến để quan sát vị trí và số lượng sỏi.
• CT scan hoặc MRI: Được chỉ định khi cần đánh giá chi tiết giải phẫu, phát hiện sỏi nhỏ hoặc nằm sâu trong nhu mô tuyến.

Điều trị sỏi tuyến nước bọt

Điều trị phụ thuộc vào kích thước, vị trí sỏi và mức độ triệu chứng:

• Dùng thuốc: Bác sĩ có thể kê thuốc giảm đau, kháng sinh khi có nhiễm trùng.
• Phẫu thuật lấy sỏi: Áp dụng khi sỏi lớn hoặc nằm sâu, không thể lấy bằng nội soi. Nếu tuyến tổn thương nặng, bác sĩ có thể chỉ định cắt bỏ toàn bộ tuyến.
• Tán sỏi ngoài cơ thể bằng sóng xung kích (ESWL): Một số cơ sở y tế sử dụng kỹ thuật này để phá vỡ sỏi, giúp sỏi nhỏ dần và thoát ra theo nước bọt.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của sỏi tuyến nước bọt

Chế độ sinh hoạt: 

Người bệnh nên điều chỉnh lối sống hằng ngày để giảm nguy cơ hình thành sỏi mới:

• Uống đủ nước mỗi ngày để duy trì dòng chảy nước bọt thông suốt.
• Duy trì vệ sinh răng miệng tốt, chải răng đúng cách và súc miệng sau khi ăn.
• Hạn chế hút thuốc lá và uống rượu bia vì gây khô miệng kéo dài.
• Massage nhẹ vùng tuyến nước bọt, nhất là tuyến dưới hàm, để kích thích tiết dịch.
• Tập thói quen ngậm kẹo chua không đường hoặc uống nước chanh loãng để tăng tiết nước bọt, giúp đẩy trôi cặn lắng.
• Nghỉ ngơi hợp lý, tránh căng thẳng kéo dài vì stress làm giảm tiết nước bọt.

Chế độ dinh dưỡng: 

Bên cạnh lối sống lành mạnh, một chế độ dinh dưỡng khoa học giúp nâng cao sức khỏe toàn diện như:

• Ăn nhiều rau xanh và trái cây tươi để cung cấp vitamin và chất xơ.
• Bổ sung thực phẩm giàu nước như dưa hấu, cam, lê giúp giữ ẩm miệng.
• Hạn chế thức ăn quá mặn, nhiều dầu mỡ vì có thể làm thay đổi thành phần nước bọt.
• Ưu tiên các thực phẩm giàu canxi và khoáng chất ở mức hợp lý để hỗ trợ sức khỏe răng miệng, nhưng không lạm dụng thực phẩm bổ sung không cần thiết.
• Tránh sử dụng quá nhiều cà phê hoặc trà đặc, vì dễ gây khô miệng.

Phương pháp phòng ngừa sỏi tuyến nước bọt

Ngoài những phương pháp điều trị bệnh, có rất nhiều phương pháp phòng sỏi tuyến nước bọt hiệu quả, bao gồm:

• Khám răng miệng định kỳ để phát hiện sớm các bất thường tuyến nước bọt.
• Điều trị triệt để các bệnh lý viêm tuyến nước bọt hoặc rối loạn tiết nước bọt.
• Giữ cơ thể luôn đủ nước, đặc biệt trong thời tiết nóng hoặc khi vận động nhiều.
• Tuân thủ hướng dẫn của bác sĩ sau khi điều trị sỏi để phòng ngừa tái phát.

Sỏi tuyến nước bọt là bệnh lý lành tính nhưng gây ra nhiều bất tiện trong sinh hoạt hằng ngày. Điều trị sớm và đúng cách, kết hợp với thay đổi thói quen sinh hoạt, uống đủ nước, giữ vệ sinh răng miệng và duy trì chế độ dinh dưỡng hợp lý sẽ giúp ngăn ngừa sỏi tái phát. Bên cạnh đó, chủ động thăm khám định kỳ với bác sĩ chuyên khoa là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe tuyến nước bọt cũng như phòng tránh biến chứng nguy hiểm.