Hướng dẫn cấp cứu sốc phản vệ: Phác đồ chuẩn và phòng ngừa tái phát

Với tốc độ khởi phát nhanh và khả năng gây tử vong chỉ trong vài phút, sốc phản vệ là một tình trạng khẩn cấp đòi hỏi hành động tức thì. Việc cấp cứu sốc phản vệ đúng cách không chỉ giúp cứu sống bệnh nhân mà còn giảm thiểu nguy cơ biến chứng nghiêm trọng. Bài viết này đặc biệt hữu ích cho nhân viên y tế, người chăm sóc và cộng đồng, nhằm cung cấp kiến thức thiết yếu để nhận biết và xử trí hiệu quả trong những tình huống nguy hiểm này.

Xử trí cấp cứu sốc phản vệ theo phác đồ chuẩn

Sốc phản vệ là một phản ứng dị ứng nghiêm trọng, xảy ra nhanh chóng sau khi cơ thể tiếp xúc với một chất gây dị ứng (dị nguyên). Đây là mức độ nặng nhất của phản vệ, có thể gây tử vong chỉ trong vài phút nếu không được xử trí kịp thời. Theo Thông tư 51/2017/TT-BYT, sốc phản vệ là tình trạng giãn mạch toàn thân và co thắt phế quản cấp tính, dẫn đến tụt huyết áp, suy hô hấp và suy tuần hoàn nhanh chóng.

Cấp cứu sốc phản vệ cần được thực hiện ngay khi có những dấu hiệu nghi ngờ, thường xuất hiện trong vòng vài giây đến vài phút sau tiếp xúc với dị nguyên như thuốc, thực phẩm, nọc độc côn trùng, hóa chất…

Việc xử trí sốc phản vệ cần được tiến hành khẩn cấp theo đúng phác đồ để giảm nguy cơ tử vong. Quá trình cấp cứu thường được chia thành hai giai đoạn chính là sơ cấp cứu tại chỗ và xử trí y tế chuyên sâu tại cơ sở điều trị. 

Dưới đây là hướng dẫn cụ thể cho từng bước, bao gồm:

Sơ cấp cứu tại chỗ 

Khi phát hiện người có dấu hiệu sốc phản vệ, cần thực hiện ngay các bước sau:

• Ngừng ngay tiếp xúc với dị nguyên: Dừng sử dụng thuốc, loại bỏ thực phẩm, di chuyển khỏi khu vực có côn trùng hoặc chất gây dị ứng.
• Gọi cấp cứu 115 hoặc báo động khẩn trong nội viện nếu đang ở cơ sở y tế.
• Đặt người bệnh nằm đầu thấp, chân cao: Giúp cải thiện tưới máu não. Nếu bệnh nhân nôn, nghiêng đầu sang một bên để tránh hít sặc.
• Tiêm ngay Adrenaline (nếu có sẵn EpiPen hoặc chuẩn bị được thuốc tiêm Adrenaline dạng ống tại cơ sở y tế): Người lớn tiêm từ 0,3 - 0,5mg tiêm bắp vào mặt ngoài đùi. Trẻ em tiêm 0,01mg/kg (tối đa 0,3mg).
• Theo dõi sát tình trạng người bệnh, chuẩn bị chuyển viện nếu cần.

Cần lưu ý rằng Adrenaline là thuốc duy nhất có tác dụng nhanh trong sốc phản vệ, không được trì hoãn sử dụng.

Xử trí y tế tại bệnh viện hoặc khi nhân viên y tế tiếp cận

Khi bệnh nhân đã được đưa đến cơ sở y tế hoặc nhân viên y tế tiếp cận hiện trường, cần triển khai phác đồ điều trị chuyên sâu càng sớm càng tốt. Đây là giai đoạn quyết định đến tỷ lệ sống còn và khả năng hồi phục. Dưới đây là các bước xử trí cụ thể:

Tiêm Adrenaline 

Adrenaline là lựa chọn đầu tay, không thể thay thế trong cấp cứu sốc phản vệ. Cần sử dụng càng sớm càng tốt để đảo ngược tình trạng giãn mạch, phù nề đường thở và suy tuần hoàn. Cụ thể

Tiêm bắp:

• Người lớn: 0,5 mg.
• Trẻ em: 0,01 mg/kg tiêm bắp (tối đa 0,3 mg/lần).
• Có thể lặp lại sau 5 - 15 phút nếu không cải thiện.

Truyền tĩnh mạch (IV):

• Áp dụng khi người bệnh không đáp ứng với tiêm bắp.
• Liều ban đầu: 0,1 µg/kg/phút, điều chỉnh tùy theo huyết áp và nhịp tim.

Hỗ trợ hô hấp và bảo đảm đường thở luôn thông suốt

Bảo vệ đường thở là ưu tiên tiếp theo, đặc biệt khi bệnh nhân có biểu hiện phù thanh quản, khó thở hoặc suy hô hấp tiến triển. Cụ thể:

• Thở oxy qua mặt nạ: Với lưu lượng cao (5 - 10 lít/phút).
• Bóp bóng Ambu: Nếu người bệnh có biểu hiện suy hô hấp nặng.
• Đặt nội khí quản hoặc mở khí quản: Trong trường hợp phù nề gây tắc nghẽn đường thở.

Việc duy trì oxy hóa đầy đủ giúp ngăn ngừa tổn thương não và biến chứng hô hấp thứ phát.

Truyền dịch nhanh

Giãn mạch toàn thân trong sốc phản vệ làm giảm thể tích tuần hoàn hiệu dụng, dẫn đến tụt huyết áp. Bù dịch nhanh giúp nâng huyết áp và cải thiện tưới máu mô. Cụ thể:

• Dung dịch sử dụng: NaCl 0,9% hoặc Ringer Lactate.
• Liều lượng: Đối với người lớn thì truyền nhanh 1000ml trong 20 phút. Đối với trẻ em thì truyền tĩnh mạch 20ml/kg trong 10 - 20 phút, có thể nhắc lại nếu huyết áp vẫn thấp.

Ngoài ra, người bệnh cần được theo dõi sát mạch, huyết áp, nhịp thở khi truyền dịch nhanh.

Dùng thuốc hỗ trợ 

Bên cạnh Adrenaline, các thuốc hỗ trợ có vai trò kiểm soát triệu chứng và hạn chế nguy cơ phản vệ tái phát sau cấp cứu.

• Kháng histamin H1: Chlorpheniramine tiêm bắp hoặc tiêm tĩnh mạch, giúp giảm mề đay, ngứa, phù.
• Corticosteroid: Hydrocortisone hoặc Methylprednisolone, tiêm tĩnh mạch, giúp làm giảm viêm và nguy cơ tái sốc phản vệ chậm.
• Thuốc giãn phế quản: Salbutamol dạng khí dung, dùng nếu bệnh nhân có co thắt phế quản gây khò khè, khó thở.

Theo dõi sát sau cấp cứu

Ngay cả khi bệnh nhân đã qua cơn nguy kịch, vẫn cần tiếp tục theo dõi tại cơ sở y tế vì nguy cơ phản vệ tái phát trong vòng 6 - 72 giờ sau đó.

• Thời gian theo dõi tối thiểu: 24 - 48 giờ.
• Theo dõi mạch, huyết áp, nhịp thở, tri giác liên tục.
• Chuẩn bị sẵn Adrenaline và phương tiện cấp cứu nếu tình trạng tái diễn.

Giải pháp phòng ngừa tái sốc phản vệ hiệu quả và bền vững

Sau khi được xử trí thành công, người từng bị sốc phản vệ vẫn có nguy cơ tái phát nếu không được phòng ngừa đúng cách. Việc chủ động thực hiện các biện pháp dự phòng là yếu tố then chốt để tránh những tình huống cấp cứu sốc phản vệ nguy hiểm có thể lặp lại. Dưới đây là những giải pháp thiết thực cần được áp dụng, bao gồm:

Xác định chính xác dị nguyên gây phản vệ

Bước đầu tiên trong phòng ngừa là xác định chính xác yếu tố gây phản vệ. Người bệnh cần được xét nghiệm dị ứng nếu có chỉ định và cung cấp đầy đủ tiền sử dị ứng cho bác sĩ. Ghi nhận dị nguyên rõ ràng trong hồ sơ y tế giúp tránh tái tiếp xúc và hạn chế nguy cơ cấp cứu sốc phản vệ tái phát.

Tuyệt đối không tiếp xúc lại với dị nguyên đã biết

Sau khi xác định được tác nhân gây sốc, việc loại bỏ hoàn toàn dị nguyên khỏi môi trường sống là cần thiết. Người bệnh nên đeo thẻ cảnh báo y tế, thông báo cho người thân, nhân viên y tế và nơi làm việc để phòng tránh nguy cơ phơi nhiễm trở lại. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc giảm thiểu rủi ro cấp cứu sốc phản vệ tái diễn.

Điều trị miễn dịch khi có chỉ định chuyên khoa

Đối với một số loại dị ứng như nọc côn trùng, người bệnh có thể được bác sĩ chuyên khoa chỉ định liệu pháp giải mẫn cảm (desensitization). Liệu trình này giúp cơ thể giảm mức độ phản ứng khi gặp lại dị nguyên, từ đó làm giảm nguy cơ phản vệ nặng cần cấp cứu sốc phản vệ trong tương lai.

Luôn mang theo Adrenaline cấp cứu và biết cách sử dụng

Bệnh nhân có tiền sử phản vệ cần luôn mang theo Adrenaline cấp cứu (EpiPen nếu có, hoặc thuốc Adrenaline dạng ống kèm bơm tiêm) và biết cách sử dụng. Việc sử dụng đúng cách trong những phút đầu tiên có thể cứu sống người bệnh trước khi nhân viên y tế đến. Đây là công cụ không thể thiếu trong chiến lược phòng ngừa cấp cứu sốc phản vệ.

Tái khám định kỳ và quản lý nguy cơ lâu dài

Sau khi qua cơn phản vệ, người bệnh cần được theo dõi định kỳ tại cơ sở y tế. Việc đánh giá lại dị nguyên, kiểm soát môi trường sống và được tư vấn phòng ngừa giúp hạn chế tối đa khả năng tái phải cấp cứu sốc phản vệ. Quản lý lâu dài là bước quan trọng để đảm bảo an toàn cho bệnh nhân trong mọi tình huống.

Cấp cứu sốc phản vệ là tình huống y khoa khẩn cấp cần được nhận biết sớm và xử trí theo đúng phác đồ chuẩn trong khung “thời gian vàng” để bảo toàn tính mạng. Việc trang bị kiến thức đầy đủ, tuân thủ hướng dẫn điều trị và chủ động phòng ngừa tái phát là giải pháp bền vững giúp giảm thiểu rủi ro. Dù là nhân viên y tế hay người dân, ai cũng nên hiểu rõ quy trình cấp cứu sốc phản vệ để kịp thời phản ứng khi sự cố xảy ra.