Bilirubin là gì? Tìm hiểu ý nghĩa và cách theo dõi chỉ số bilirubin

Khi kiểm tra sức khỏe, nhiều người băn khoăn “bilirubin là gì” và tại sao chỉ số này lại quan trọng đối với gan và sức khỏe tổng thể. Bilirubin là một hợp chất vàng nâu được tạo ra khi cơ thể phá vỡ hồng cầu cũ, tham gia vào quá trình chuyển hóa mật và thải độc. Hiểu rõ về bilirubin giúp phát hiện sớm các bệnh lý về gan, mật, máu và có biện pháp phòng ngừa kịp thời.

Bilirubin là gì?

Bilirubin là gì? Bilirubin là sản phẩm cuối cùng của quá trình phân hủy hemoglobin từ các hồng cầu già hoặc tổn thương. Khi hồng cầu già chết đi, hemoglobin được tách ra, biến thành biliverdin và sau đó chuyển hóa thành bilirubin.

Bilirubin tồn tại dưới hai dạng chính:

• Bilirubin trực tiếp (conjugated bilirubin): Sau khi được gan xử lý, bilirubin trở nên hòa tan trong nước, dễ thải ra mật và phân.
• Bilirubin gián tiếp (unconjugated bilirubin): Chưa được gan xử lý, tan trong mỡ, gắn với albumin để vận chuyển tới gan.

Mức bilirubin trong máu được kiểm tra thông qua xét nghiệm sinh hóa, giúp bác sĩ đánh giá chức năng gan, mật và quá trình phá hủy hồng cầu.

Quá trình hình thành và chuyển hóa bilirubin

Bilirubin là gì? Đây là sản phẩm được tạo ra khi cơ thể phân hủy hồng cầu cũ, và quá trình chuyển hóa của nó trải qua nhiều bước phức tạp trước khi thải ra ngoài cơ thể.

• Phân hủy hồng cầu: Hồng cầu có tuổi thọ khoảng 120 ngày. Khi già, chúng bị phá hủy trong lách và tủy xương. Hemoglobin trong hồng cầu được tách thành heme và globin.
• Chuyển hóa heme thành bilirubin: Heme được enzym heme oxygenase chuyển hóa thành biliverdin, sau đó thành bilirubin gián tiếp (không hòa tan trong nước).
• Vận chuyển đến gan: Bilirubin gián tiếp gắn với albumin, di chuyển tới gan.
• Xử lý tại gan: Gan tiếp nhận bilirubin gián tiếp, gắn với acid glucuronic, biến thành bilirubin trực tiếp (hòa tan trong nước).
• Thải ra ngoài cơ thể: Bilirubin trực tiếp được đưa vào mật, đi vào ruột và được thải ra phân. Một phần bilirubin biến thành urobilin và stercobilin, tạo màu vàng nâu cho phân và nước tiểu.

Chỉ số bilirubin bình thường

Chỉ số bilirubin trong máu được đo bằng mg/dL hoặc µmol/L, dao động tùy theo độ tuổi:

• Người lớn: Tổng bilirubin: 0,2 - 1,2 mg/dL;
• Trẻ sơ sinh: Tổng bilirubin: 1 - 12 mg/dL (cần chú ý nếu >15 mg/dL);
• Bilirubin trực tiếp: 0 - 0,3 mg/dL;
• Bilirubin gián tiếp: 0,2 - 0,8 mg/dL;

Nếu chỉ số bilirubin vượt mức bình thường, cơ thể có thể bắt đầu xuất hiện các dấu hiệu rõ rệt như vàng da, vàng mắt, cảm giác mệt mỏi, uể oải, kèm theo nước tiểu sẫm màu hơn bình thường. Trong một số trường hợp, người bệnh còn có thể cảm thấy chán ăn, buồn nôn hoặc đau vùng bụng trên bên phải, cảnh báo rằng gan hoặc hệ thống mật đang gặp vấn đề cần được kiểm tra và theo dõi kịp thời.

Nguyên nhân tăng bilirubin

Hiểu Bilirubin là gì sẽ giúp nhận biết tầm quan trọng của xét nghiệm máu. Tăng bilirubin trong máu là hiện tượng cơ thể có quá nhiều bilirubin, gây ra các dấu hiệu như vàng da, vàng mắt, mệt mỏi, nước tiểu sẫm màu. Nguyên nhân gây tăng bilirubin được chia thành ba nhóm chính:

Tăng bilirubin trước gan (do hồng cầu phá hủy nhiều)

Đây là tình trạng bilirubin gián tiếp tăng cao trước khi được gan xử lý, thường liên quan đến việc hồng cầu bị phá hủy quá nhanh:

• Tan máu (hemolysis): Hồng cầu bị phá hủy nhanh hơn bình thường, giải phóng quá nhiều bilirubin gián tiếp vào máu.
• Thiếu men G6PD hoặc bệnh hồng cầu hình liềm: Các bệnh bẩm sinh khiến hồng cầu dễ vỡ, dẫn đến tăng bilirubin gián tiếp.
• Bệnh lý về tủy xương hoặc máu bẩm sinh: Sản xuất và phá hủy hồng cầu mất cân bằng, làm bilirubin tích tụ trong máu.

Tăng bilirubin tại gan (do gan yếu)

Tình trạng này xảy ra khi gan không thể xử lý bilirubin gián tiếp thành bilirubin trực tiếp, gây tăng cả bilirubin trực tiếp và gián tiếp:

• Viêm gan virus (A, B, C, D, E): Tổn thương tế bào gan làm giảm khả năng chuyển hóa bilirubin.
• Xơ gan, gan nhiễm mỡ, ung thư gan: Gan suy giảm chức năng, dẫn đến bilirubin không được xử lý hiệu quả.
• Tác dụng phụ của thuốc, rượu, hóa chất: Một số thuốc hoặc độc tố phá hủy tế bào gan, làm tăng bilirubin gián tiếp và trực tiếp.

Tăng bilirubin sau gan (do tắc mật)

Tình trạng này xảy ra khi bilirubin trực tiếp bị ứ lại, không thể thải ra ngoài qua đường mật:

• Sỏi mật, viêm túi mật, khối u chèn ép đường mật: Ngăn cản bilirubin trực tiếp di chuyển xuống ruột.
• Hẹp hoặc tắc ống dẫn mật: Bilirubin trực tiếp tích tụ trong máu, gây vàng da và vàng mắt rõ rệt.

Cách theo dõi và kiểm soát chỉ số bilirubin

Việc theo dõi và kiểm soát chỉ số bilirubin đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ gan, mật và sức khỏe tổng thể. Khi bilirubin tăng cao kéo dài, nguy cơ tổn thương gan, tắc mật hoặc các bệnh lý huyết học có thể xuất hiện, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng cuộc sống. Dưới đây là các biện pháp cần thực hiện để kiểm soát hiệu quả chỉ số này:

Xét nghiệm máu định kỳ

Xét nghiệm máu định kỳ để theo dõi chỉ số bilirubin:

• Thường xuyên kiểm tra tổng bilirubin, bilirubin trực tiếp và gián tiếp để phát hiện sớm các bất thường trong cơ thể.
• Xét nghiệm giúp bác sĩ đánh giá chức năng gan, mật và quá trình phân hủy hồng cầu, từ đó đưa ra phương án điều trị kịp thời.

Chế độ ăn uống và sinh hoạt lành mạnh

Cần có chế độ ăn uống và sinh hoạt lành mạnh:

• Ăn nhiều rau xanh, trái cây giàu chất chống oxy hóa như vitamin C, E, beta-carotene giúp hỗ trợ chức năng gan, ngăn ngừa tổn thương tế bào gan và thúc đẩy quá trình chuyển hóa bilirubin.
• Hạn chế rượu, thuốc lá và các chất độc hại cho gan để giảm nguy cơ tăng bilirubin.
• Uống đủ nước hàng ngày giúp cơ thể thải độc hiệu quả, hỗ trợ quá trình loại bỏ bilirubin qua nước tiểu và phân.

Điều trị nguyên nhân

Nếu tăng bilirubin do bệnh lý máu, gan hoặc mật, cần điều trị theo hướng dẫn của bác sĩ, bao gồm thuốc, can thiệp ngoại khoa hoặc liệu pháp hỗ trợ khác.

Trẻ sơ sinh vàng da cần được theo dõi sát, có thể sử dụng liệu pháp ánh sáng (phototherapy) để giảm bilirubin, tránh biến chứng thần kinh do bilirubin tích tụ cao.

Hiểu rõ Bilirubin là gì giúp chúng ta nhận biết tầm quan trọng của chỉ số này đối với sức khỏe gan và cơ thể nói chung. Việc nắm vững thông tin về bilirubin giúp phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường, từ đó theo dõi sức khỏe một cách chủ động và kịp thời.