Bệnh dại có lây qua trung gian không? Các con đường lây truyền bệnh dại đã được xác nhận

Bệnh dại là một bệnh truyền nhiễm nguy hiểm do virus Rabies gây ra, với tỷ lệ tử vong gần 100% khi đã phát bệnh lâm sàng. Việc nắm rõ bệnh dại có lây qua trung gian không có ý nghĩa quan trọng trong việc phòng ngừa và xử trí khi có nguy cơ phơi nhiễm. Bài viết này sẽ cung cấp đến bạn một số thông tin về các con đường lây truyền của bệnh dại, đặc biệt là qua trung gian, cùng với các biện pháp phòng tránh hiệu quả để bảo vệ sức khỏe bản thân và cộng đồng.

Bệnh dại có lây qua trung gian không?

Chính vì bệnh dại là một căn bệnh nguy hiểm với tỷ lệ tử vong rất cao, nên mọi nguy cơ phơi nhiễm với virus dại đều được cộng đồng và nhân viên y tế đặc biệt quan tâm. Một trong những băn khoăn thường gặp trong thực hành lâm sàng và cộng đồng là: Bệnh dại có lây qua trung gian hay không?

Khả năng lây truyền qua trung gian

Hiện nay, theo các tài liệu y văn và hướng dẫn chính thức của Tổ chức Y tế Thế giới (World Health Organization - WHO), bệnh dại không lây truyền qua các trung gian gián tiếp như không khí, nước uống, thực phẩm, hay qua các vật dụng bị nhiễm dịch tiết của động vật hoặc người mắc bệnh. Cụ thể:

• Virus dại chủ yếu tồn tại và phát huy khả năng lây nhiễm trong nước bọt tươi và mô thần kinh của động vật hoặc người nhiễm bệnh.
• Để xảy ra lây nhiễm, dịch tiết chứa virus (phần lớn là nước bọt) cần phải tiếp xúc trực tiếp với niêm mạc (như mắt, miệng, mũi) hoặc xâm nhập vào vết thương hở trên da của người lành.

Các nghiên cứu thực nghiệm cũng như dữ liệu dịch tễ học chưa ghi nhận bất kỳ trường hợp nào lây truyền bệnh dại qua không khí, qua việc ăn uống thực phẩm, nước uống, hoặc qua tiếp xúc với các đồ vật bị nhiễm virus trong điều kiện môi trường thông thường.

Trường hợp không lây qua trung gian

Trong thực tiễn, nhiều tình huống phơi nhiễm gián tiếp thường khiến người dân lo lắng, nhưng thực chất không dẫn đến nguy cơ lây bệnh, bao gồm:

• Tiếp xúc với các bề mặt hoặc vật dụng (quần áo, bát đĩa, dụng cụ y tế) có dính nước bọt đã khô của động vật hoặc người nhiễm bệnh.
• Tiếp xúc qua tay của người chăm sóc bệnh nhân, khi tay không có vết thương hở rõ rệt.
• Sử dụng nguồn nước hoặc thực phẩm có khả năng bị động vật nghi dại tiếp xúc bên ngoài mà không có dấu hiệu dịch tiết tươi.

Virus dại là một loại virus rất nhạy cảm với các yếu tố môi trường, bao gồm ánh sáng mặt trời, tia cực tím, nhiệt độ cao, không khí khô và các chất khử khuẩn thông thường. Virus sẽ mất khả năng lây nhiễm nhanh chóng khi nước bọt khô lại hoặc khi tiếp xúc với các yếu tố môi trường bất lợi. Do đó, nguy cơ lây truyền bệnh dại qua các trung gian gián tiếp gần như không tồn tại trong điều kiện sinh hoạt thông thường.

Các con đường lây truyền bệnh dại đã được xác nhận

Để trả lời đầy đủ câu hỏi “Bệnh dại có lây qua trung gian không?”, cần trước hết hiểu rõ các con đường lây truyền chính của virus dại dựa trên bằng chứng khoa học và dữ liệu dịch tễ học.

Qua vết cắn và vết liếm

Đây là con đường lây truyền chủ yếu và quan trọng nhất của virus dại. Khi động vật mắc bệnh dại (phổ biến nhất là chó, mèo hoặc dơi) cắn người, nước bọt chứa virus với nồng độ rất cao sẽ xâm nhập trực tiếp vào mô dưới da và hệ thần kinh ngoại biên của nạn nhân. Theo báo cáo của Journal of Infectious Diseases (2020), hơn 99% các trường hợp bệnh dại ở người trên toàn cầu có liên quan trực tiếp đến vết cắn của động vật nhiễm bệnh.

Ngoài ra, nếu động vật nhiễm bệnh liếm vào vùng da có vết trầy xước, vết thương hở hoặc niêm mạc bị tổn thương, virus cũng có thể xâm nhập và gây bệnh. Tuy nhiên, so với vết cắn, nguy cơ từ vết liếm trên da trầy xước thường thấp hơn.

Qua niêm mạc

Virus dại có khả năng xâm nhập qua các niêm mạc nếu nước bọt của động vật nhiễm bệnh tiếp xúc trực tiếp. Một số tình huống có thể xảy ra như nước bọt bắn vào mắt, mũi, miệng khi tiếp xúc gần với động vật mắc bệnh, hoặc trong quá trình xử lý động vật nghi dại mà không có phương tiện bảo hộ cá nhân. Mặc dù con đường này được ghi nhận trong y văn, nguy cơ lây truyền trên thực tế rất thấp so với vết cắn trực tiếp.

Các trường hợp hiếm gặp

Một số con đường lây truyền hiếm đã được ghi nhận, bao gồm:

• Ghép tạng hoặc mô: Bệnh dại đã từng được báo cáo lây truyền qua việc ghép giác mạc, mô thần kinh hoặc nội tạng từ người hiến mắc bệnh dại mà không được phát hiện. Đây là con đường lây truyền cực kỳ hiếm nhưng có tính chất đặc biệt nghiêm trọng.
• Tai nạn trong phòng thí nghiệm: Lây truyền có thể xảy ra khi nhân viên phòng thí nghiệm tiếp xúc trực tiếp với mẫu bệnh phẩm chứa virus dại trong điều kiện không an toàn sinh học.

Các con đường lây truyền này thường liên quan đến các tình huống đặc thù trong y học hoặc nghiên cứu, không phải là nguy cơ lây truyền thường gặp trong cộng đồng.

Những hiểu lầm thường gặp về lây bệnh dại qua trung gian

Trong cộng đồng vẫn tồn tại nhiều hiểu lầm về khả năng lây truyền của bệnh dại qua các hình thức tiếp xúc gián tiếp hoặc qua các trung gian khác. Những hiểu lầm này chủ yếu bắt nguồn từ sự thiếu hụt thông tin chính xác và đầy đủ về đặc điểm tồn tại và đường lây của virus dại. 

Tiếp xúc với đồ vật

Một số người lo lắng rằng virus dại có thể lây truyền khi tiếp xúc với các đồ vật bị dính nước bọt của động vật nhiễm bệnh, chẳng hạn như quần áo, chăn màn, bát đĩa, dụng cụ ăn uống hoặc các bề mặt khác. Tuy nhiên, các nghiên cứu đã chỉ ra rằng virus dại không thể tồn tại lâu trong môi trường bên ngoài cơ thể vật chủ. Virus này rất nhạy cảm với các tác nhân môi trường, chẳng hạn như ánh sáng mặt trời trực tiếp, nhiệt độ cao, không khí khô và các chất khử trùng thông thường.

Cụ thể, khi nước bọt của động vật bị dại khô lại trên các bề mặt, virus dại sẽ mất khả năng lây nhiễm chỉ trong vòng vài giờ đồng hồ. Điều này đồng nghĩa với việc nguy cơ lây nhiễm bệnh dại qua các đồ vật bị dính nước bọt của động vật mắc bệnh gần như không tồn tại trong thực tế.

Tiếp xúc với người bị bệnh dại

Một số người e ngại rằng bệnh dại có thể lây lan từ người bệnh sang người lành thông qua các hình thức tiếp xúc thông thường, chẳng hạn như bắt tay, nói chuyện, hoặc chạm vào da người bệnh. Tuy nhiên, bệnh dại không lây truyền qua các hình thức tiếp xúc thông thường này. Để virus dại có thể lây truyền từ người bệnh sang người lành, cần có điều kiện đặc biệt là nước bọt của người bệnh phải tiếp xúc trực tiếp với vết thương hở hoặc niêm mạc (như niêm mạc miệng, mắt, mũi) của người khác. Trong thực tiễn, những tình huống như vậy xảy ra cực kỳ hiếm, và các trường hợp lây bệnh từ người sang người được ghi nhận trên thế giới rất ít và hầu hết liên quan đến ghép tạng từ người hiến mắc bệnh dại mà không được chẩn đoán.

Tiếp xúc với không khí, nước, thức ăn

Một quan điểm sai lầm khác là cho rằng virus dại có thể lây truyền qua không khí, qua việc sử dụng nước uống, hoặc thông qua ăn thực phẩm bị nhiễm virus. Trên thực tế, virus dại không thể tồn tại và phát triển trong không khí, nước hoặc thực phẩm. Do đó, việc uống nước, ăn thực phẩm chung hoặc sử dụng chung nguồn nước với động vật nghi ngờ mắc bệnh dại không gây ra nguy cơ lây nhiễm bệnh.

Cách phòng tránh lây nhiễm bệnh dại từ động vật và môi trường

Thắc mắc bệnh dại có lây qua trung gian không đã được giải đáp, bệnh dại không lây truyền qua các trung gian gián tiếp như không khí, nước, thực phẩm hay đồ vật, nhưng công tác phòng ngừa vẫn đóng vai trò hết sức quan trọng nhằm giảm thiểu tối đa nguy cơ lây nhiễm trong cộng đồng và trong các nhóm đối tượng nguy cơ cao.

Tránh tiếp xúc trực tiếp với động vật nghi dại

Một trong những biện pháp phòng ngừa cơ bản và quan trọng nhất là tránh tiếp xúc trực tiếp với động vật có khả năng nhiễm bệnh, đặc biệt trong các vùng có dịch dại lưu hành. Các khuyến cáo cụ thể bao gồm:

• Không tiếp cận hoặc chạm vào động vật hoang dã hoặc động vật nuôi có biểu hiện bất thường, chẳng hạn như chảy dãi không kiểm soát, thay đổi hành vi (trở nên hung dữ hoặc ngược lại là lờ đờ, yếu ớt), sủa khàn hoặc có các biểu hiện thần kinh khác.
• Giữ khoảng cách an toàn với chó, mèo hoặc động vật nuôi không rõ nguồn gốc, đặc biệt tại các khu vực được ghi nhận có dịch dại lưu hành hoặc nghi ngờ dịch bệnh.

Sử dụng đồ bảo hộ

Đối với những người làm việc trong các ngành nghề có nguy cơ cao tiếp xúc với động vật hoặc sản phẩm động vật, chẳng hạn như bác sĩ thú y, nhân viên kiểm lâm, nhân viên giết mổ, người làm trong phòng thí nghiệm, cần tuân thủ nghiêm ngặt các biện pháp bảo hộ:

• Sử dụng găng tay chuyên dụng, kính bảo hộ, khẩu trang hoặc tấm chắn giọt bắn khi thực hiện các thao tác tiếp xúc trực tiếp với động vật nghi ngờ mắc bệnh hoặc xử lý xác động vật.
• Các biện pháp này giúp hạn chế tối đa nguy cơ dịch tiết (chủ yếu là nước bọt chứa virus dại) tiếp xúc với da trầy xước, vết thương hở hoặc niêm mạc của người làm nghề.

Vệ sinh kỹ khi nghi ngờ phơi nhiễm

Trong trường hợp nghi ngờ bị phơi nhiễm (bị cắn, liếm vào vùng da trầy xước hoặc nghi ngờ tiếp xúc với dịch tiết của động vật nghi dại), cần tiến hành ngay các bước xử trí ban đầu:

• Rửa sạch ngay vết thương hoặc vùng tiếp xúc: Rửa kỹ dưới vòi nước chảy với xà phòng và nước sạch trong thời gian ít nhất từ 10 đến 15 phút nhằm loại bỏ tác nhân gây bệnh cơ học.
• Sát khuẩn kỹ lưỡng: Sau khi rửa sạch, nên sử dụng dung dịch sát khuẩn như cồn 70%, povidone-iodine (Betadine) hoặc các dung dịch sát khuẩn tương đương để làm sạch sâu vết thương.
• Đến cơ sở y tế sớm nhất có thể: Người bị phơi nhiễm cần đến cơ sở y tế để được thăm khám, đánh giá nguy cơ và chỉ định tiêm vắc xin phòng bệnh dại và/hoặc huyết thanh kháng dại (rabies immunoglobulin) nếu cần thiết, theo đúng phác đồ điều trị dự phòng sau phơi nhiễm.

Tiêm phòng dại dự phòng

Đối với các đối tượng có nguy cơ cao phơi nhiễm bệnh dại, việc tiêm vắc xin dại trước phơi nhiễm là biện pháp chủ động, hiệu quả:

• Tiêm phòng dự phòng: Các nhóm nghề nghiệp như bác sĩ thú y, nhân viên phòng thí nghiệm nghiên cứu virus dại, người làm nghề bắt động vật hoang dã, nhân viên kiểm lâm,… được khuyến cáo tiêm vắc xin phòng dại nhằm tạo miễn dịch chủ động.
• Tiêm nhắc định kỳ: Theo khuyến cáo của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), các đối tượng phơi nhiễm nguy cơ cao cần được kiểm tra hiệu giá kháng thể định kỳ (thường mỗi 6 tháng đến 2 năm tùy nhóm nguy cơ) và tiêm nhắc nếu cần thiết để duy trì mức kháng thể bảo vệ.

Bệnh dại có lây qua trung gian không đã được làm rõ: Virus dại không lây qua không khí, nước, thức ăn, đồ vật hoặc tiếp xúc thông thường. Lây nhiễm chỉ xảy ra khi nước bọt hoặc dịch tiết chứa virus tiếp xúc trực tiếp với vết thương hở hoặc niêm mạc. Việc tránh tiếp xúc với động vật nghi dại, sử dụng đồ bảo hộ, vệ sinh kỹ vết thương, và tiêm phòng đúng khuyến cáo là những biện pháp quan trọng nhất để bảo vệ bản thân và cộng đồng trước bệnh dại - một căn bệnh nguy hiểm nhưng hoàn toàn có thể phòng tránh.