Vô sinh có tinh trùng không? Biện pháp nâng cao chất lượng tinh trùng

Vô sinh nam ngày càng trở thành thách thức lớn trong lĩnh vực sức khỏe sinh sản, tác động trực tiếp đến tâm lý và hạnh phúc gia đình. Không phải mọi trường hợp vô sinh đều đồng nghĩa với việc không có tinh trùng: Có người vẫn có tinh trùng nhưng chất lượng kém, cũng có người hoàn toàn không có tinh trùng trong tinh dịch. 

Vô sinh có tinh trùng không?

Thực tế, vô sinh có thể xảy ra cả khi có tinh trùng hoặc không có tinh trùng, tùy thuộc từng trường hợp cụ thể. Nam giới được xác định vô sinh không nhất thiết đồng nghĩa với việc hoàn toàn không có tinh trùng - nhiều người vẫn có tinh trùng trong tinh dịch, nhưng chúng có thể bất thường về số lượng, hình thái hoặc khả năng di động, dẫn đến khó thụ thai. Trường hợp ngược lại, tinh dịch hoàn toàn không tìm được tinh trùng, gọi là vô tinh (azoospermia).

Để phân biệt rõ:

• Có tinh trùng nhưng vẫn vô sinh: Trong tinh dịch vẫn tìm được tinh trùng, nhưng các bất thường (số ít, di động kém, dị dạng) làm giảm khả năng thụ thai hiệu quả.
• Không có tinh trùng (vô tinh): Khi xét nghiệm tinh dịch đồ làm ít nhất hai lần và không phát hiện tinh trùng, người đó được chẩn đoán vô tinh. Tình trạng này chiếm khoảng 1% dân số nam giới và khoảng 10 - 15% trong các trường hợp vô sinh nam.

Việc có hoặc không có tinh trùng là yếu tố then chốt quyết định hướng chẩn đoán, điều trị và tiên lượng cho bệnh nhân nam vô sinh.

Các trường hợp có tinh trùng nhưng vẫn vô sinh

Không ít nam giới dù vẫn có tinh trùng trong tinh dịch nhưng quá trình thụ tinh tự nhiên vẫn thất bại. Nguyên nhân thường xuất phát từ bất thường về số lượng, khả năng vận động hoặc hình thái của tinh trùng.

• Mật độ tinh trùng thấp (Oligozoospermia): Khi số lượng tinh trùng trong mỗi ml tinh dịch thấp hơn giới hạn tham chiếu (WHO thường đưa ngưỡng dưới 15 triệu tinh trùng/ml), hiệu quả gặp trứng sẽ bị giảm đáng kể. Nhiều trường hợp ngoài việc ít còn đi kèm yếu tố dị dạng hoặc di động kém.
• Tinh trùng di động kém (Asthenozoospermia): Khả năng di động đóng vai trò quan trọng để tinh trùng di chuyển trong ống dẫn trứng. Nếu phần lớn tinh trùng không di chuyển hoặc di chuyển chậm, tỷ lệ thụ tinh tự nhiên bị giảm sâu.
• Dị dạng tinh trùng (Teratozoospermia/quái tinh): Hình dạng bất thường như đầu to, đầu nhỏ, đầu đôi, đuôi ngắn, đuôi gãy… làm tinh trùng khó xuyên qua lớp màng trứng hoặc gặp khó khăn trong phản ứng acrosome để thụ tinh.
• Thiểu - nhược - quái tinh (kết hợp nhiều bất thường): Đây là tình trạng cả số lượng, khả năng di động và hình dạng đều bất lợi cùng lúc, dẫn đến hiệu quả thụ tinh rất thấp.
• Tinh trùng hoại tử hoặc do viêm nhiễm: Tình trạng này ít gặp hơn nhưng nếu có, tinh trùng sẽ bị tổn thương, mất khả năng hoạt động. Ví dụ, các vi khuẩn trong tinh dịch có thể làm giảm tính sống và mật độ tinh trùng.
• Kháng thể chống tinh trùng (Antisperm antibodies): Trong một số trường hợp, hệ miễn dịch sinh ra kháng thể chống lại tinh trùng, làm giảm di động hoặc ức chế khả năng thụ tinh.

Biện pháp phòng ngừa và nâng cao chất lượng tinh trùng

Sức khỏe tinh trùng chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố, bao gồm lối sống, môi trường, bệnh lý nền và tuổi tác. Việc chủ động thay đổi thói quen và chăm sóc sức khỏe sinh sản có thể giúp cải thiện cả số lượng lẫn chất lượng tinh trùng, từ đó nâng cao cơ hội làm cha.

• Duy trì lối sống lành mạnh: Hạn chế các chất kích thích như thuốc lá, rượu bia… vì chúng làm tăng nguy cơ dị dạng tinh trùng, giảm mật độ và khả năng di động. Việc duy trì chế độ dinh dưỡng cân bằng, giàu kẽm, selenium, vitamin C, E và axit folic cũng được chứng minh có lợi cho sức khỏe tinh trùng.
• Kiểm soát cân nặng và luyện tập thể dục thường xuyên: Béo phì và thừa cân liên quan đến rối loạn hormone sinh dục, làm suy giảm quá trình sinh tinh. Hoạt động thể chất đều đặn giúp điều hòa nội tiết, tăng lưu thông máu đến cơ quan sinh dục và cải thiện khả năng sinh sản.
• Giữ nhiệt độ bìu ổn định: Tinh hoàn cần môi trường mát hơn thân nhiệt để hoạt động bình thường. Do đó, nam giới nên hạn chế mặc quần lót bó sát, tránh ngồi lâu với laptop đặt trực tiếp lên đùi hoặc lạm dụng xông hơi, tắm nước nóng, vì có thể làm tăng nhiệt độ vùng bìu, gây tổn hại quá trình sinh tinh.
• Giảm tiếp xúc với hóa chất độc hại và tia phóng xạ: Các chất độc môi trường như kim loại nặng, thuốc trừ sâu, dung môi hữu cơ và bức xạ ion hóa đều có khả năng gây tổn thương DNA tinh trùng. Những người làm việc trong môi trường nguy cơ cao cần được trang bị bảo hộ và kiểm tra sức khỏe định kỳ.
• Kiểm soát stress và ngủ đủ giấc: Căng thẳng mạn tính có thể ảnh hưởng đến hormone sinh dục, làm giảm testosterone và suy giảm chất lượng tinh trùng. Giữ tinh thần thoải mái, ngủ đủ từ 7 - 8 tiếng mỗi đêm giúp cân bằng nội tiết và cải thiện sức khỏe sinh sản.
• Khám sức khỏe sinh sản định kỳ: Nam giới trong độ tuổi sinh sản, đặc biệt những người có bất thường về tình dục hoặc gặp khó khăn trong việc có con, nên thăm khám tại các cơ sở chuyên khoa nam học - hiếm muộn. Việc phát hiện sớm các bệnh lý như giãn tĩnh mạch tinh, rối loạn nội tiết hay bất thường di truyền giúp điều trị kịp thời và ngăn ngừa biến chứng nặng hơn.

Các phương pháp chẩn đoán, điều trị và hỗ trợ sinh sản hiện đại

Trong trường hợp nghi ngờ vô sinh nam, việc thăm khám sớm và tiếp cận y khoa hiện đại đóng vai trò quan trọng để xác định nguyên nhân, đưa ra phác đồ điều trị phù hợp và tối ưu cơ hội làm cha. Các bước thường bao gồm:

Chẩn đoán:

• Tinh dịch đồ (Semen analysis): Đây là xét nghiệm nền tảng, được khuyến nghị thực hiện ít nhất hai lần cách nhau 2 - 3 tuần. Kết quả giúp đánh giá số lượng, mật độ, khả năng di động và hình thái tinh trùng.
• Khám lâm sàng và cận lâm sàng: Bác sĩ tiến hành thăm khám bộ phận sinh dục, đánh giá tinh hoàn, mào tinh và thừng tinh. Các xét nghiệm nội tiết (FSH, LH, testosterone, prolactin), siêu âm Doppler tĩnh mạch tinh hoàn hoặc sinh thiết mô tinh hoàn được chỉ định khi cần thiết.
• Xét nghiệm di truyền và miễn dịch: Xác định bất thường nhiễm sắc thể, mất đoạn trên nhiễm sắc thể Y (AZF microdeletions) hoặc sự hiện diện của kháng thể kháng tinh trùng.

Các phương pháp điều trị vô sinh nam:

• Điều trị nội khoa: Áp dụng trong một số rối loạn nội tiết tố, ví dụ suy sinh dục do thiếu gonadotropin. Thuốc kích thích nội tiết tố có thể cải thiện quá trình sinh tinh.
• Điều trị ngoại khoa: Thắt tĩnh mạch thừng tinh (Varicocelectomy) thường áp dụng khi giãn tĩnh mạch thừng tinh gây suy giảm chất lượng tinh trùng. Và thực hiện phẫu thuật tái tạo đường dẫn tinh cho trường hợp vô tinh bế tắc (tắc ống dẫn tinh, sau triệt sản hoặc viêm nhiễm).
• Can thiệp lấy tinh trùng trực tiếp: Ở bệnh nhân vô tinh không xuất hiện tinh trùng trong tinh dịch, bác sĩ có thể sử dụng các kỹ thuật như PESA (chọc hút tinh trùng mào tinh), TESA (chọc hút tinh hoàn), MESA (vi phẫu lấy tinh trùng mào tinh), TESE (sinh thiết tinh hoàn) và micro-TESE (vi phẫu tinh hoàn chọn lọc ống sinh tinh giàu tinh trùng). Micro-TESE hiện được xem là phương pháp hiệu quả, tỷ lệ tìm thấy tinh trùng cao và ít gây tổn thương mô tinh hoàn.

Các kỹ thuật hỗ trợ sinh sản tiên tiến:

• IVF/ICSI: Thụ tinh trong ống nghiệm, với ICSI đặc biệt hữu ích khi tinh trùng ít hoặc di động kém.
• Trữ lạnh tinh trùng (Cryopreservation): Tinh trùng thu được từ tinh dịch hoặc tinh hoàn có thể được trữ lạnh để sử dụng cho các chu kỳ hỗ trợ sinh sản sau.
• Các công nghệ mới: Ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong chọn lọc tinh trùng khỏe, kỹ thuật đánh giá phân mảnh DNA tinh trùng (Sperm DNA fragmentation test) để tối ưu chất lượng mẫu tinh trùng dùng cho IVF/ICSI.

Tóm lại, vô sinh có tinh trùng không phụ thuộc vào từng trường hợp cụ thể. Có nam giới vẫn có tinh trùng nhưng chất lượng kém khiến khó thụ thai, cũng có trường hợp không có tinh trùng trong tinh dịch. Với sự tiến bộ của y học hiện đại, nhiều kỹ thuật hỗ trợ sinh sản đã giúp nam giới vô sinh vẫn tìm thấy tinh trùng và có con ruột. Do đó, việc thăm khám sớm tại cơ sở y tế uy tín là cách tốt nhất để xác định nguyên nhân, có hướng điều trị phù hợp và nâng cao cơ hội làm cha.