Màng não: Cấu trúc, chức năng và các bệnh lý thường gặp

Từ góc độ giải phẫu học, lớp màng não được kết nối trực tiếp với mô thần kinh và có thể được phân chia thành hai phần. Một phần là lớp màng não trong hộp sọ, bao bọc các cấu trúc não, và phần còn lại là lớp màng não tủy, bao phủ ống tủy và chùm dây thần kinh đuôi ngựa ở cuối ống sống.

Màng não là gì?

Màng não là một lớp mô liên kết quan trọng trong cơ thể, bao quanh các cơ quan của hệ thần kinh trung ương (CNS). Lớp màng này không chỉ tạo ra một không gian bảo vệ, ngăn cách mô thần kinh với lớp xương cứng bên ngoài, giúp bảo vệ khỏi các tác động từ bên ngoài, mà còn tạo ra môi trường thuận lợi cho hoạt động của các tế bào thần kinh.

Vị trí của màng não

Về mặt giải phẫu học, màng não đồng hành cùng mô thần kinh, có thể chia thành hai phần: lớp màng não trong hộp sọ bao quanh não bộ, và lớp màng não tủy bao phủ cấu trúc ống tủy và chùm dây thần kinh đuôi ngựa ở tận cùng của ống sống.

Cấu tạo của màng não

Màng não được cấu tạo từ ba lớp, theo thứ tự từ ngoài vào trong, bao gồm màng cứng, màng nhện và màng mềm. Mỗi lớp có chức năng riêng biệt nhưng đều hỗ trợ lẫn nhau.

Màng cứng

Màng cứng là lớp ngoài cùng trong ba lớp của màng não, nằm sát với hộp sọ và cột sống. Quan sát mô màng cứng dưới kính hiển vi sẽ thấy các mô liên kết cứng và xơ. Màng cứng bao gồm hai lớp:

• Lớp ngoài, hay còn gọi là lớp màng đáy, giúp kết nối màng cứng với khung xương sọ, tạo thành một liên kết chắc chắn.
• Lớp bên trong, hay lớp màng não thực tế, bao quanh khối não bộ.

Hai lớp này tạo ra các xoang tĩnh mạch màng cứng, giúp vận chuyển máu tĩnh mạch từ não về tim. Màng cứng cũng tạo ra các nếp gấp phân chia các khu vực trên não, như phân chia hai bán cầu hay phân cách đại não và tiểu não. Trong ống sống, màng cứng có cấu trúc hình ống bao bọc tủy sống, và hai lớp của màng cứng gần như kết hợp chặt chẽ, chỉ còn lớp màng não dễ quan sát.

Màng nhện

Màng nhện là lớp thứ hai trong cấu tạo của màng não, có tên gọi này nhờ vào cấu trúc hình nhện đặc trưng. Lớp màng này gần như trong suốt và bao phủ não hoặc tủy sống một cách lỏng lẻo, tạo ra một khoảng trống giữa hệ thần kinh. Khoang dưới nhện giống như một không gian cho mạch máu đi qua, đồng thời lớp màng này cũng tham gia vào quá trình sản xuất, hấp thụ và tái tạo dịch não tủy hàng ngày.

Màng mềm

Màng mềm là lớp màng mỏng nhất và trong suốt, ôm sát nhu mô não và tủy sống. Lớp này có mạch máu phong phú, cung cấp dưỡng chất cho hệ thần kinh. Màng mềm của tủy sống có cấu trúc gồm hai lớp: lớp ngoài là các sợi collagen, và lớp trong ôm sát cấu trúc tủy sống.

Chức năng của màng não là gì?

Hệ thần kinh trung ương (CNS) là một mô đặc biệt với khả năng miễn dịch, được bảo vệ bởi hàng rào máu não. Nhu mô CNS được bao bọc bởi các lớp màng chồng lên nhau, được gọi chung là màng não. Các lớp màng này cung cấp một hàng rào bảo vệ cho hệ thần kinh trung ương, chứa nhiều tế bào miễn dịch thường trú và đóng vai trò là cầu nối quan trọng với hệ thống ngoại vi.

• Bảo vệ hệ thần kinh trung ương: Chức năng chính của màng não là bảo vệ và hỗ trợ hoạt động của hệ thần kinh, tạo thành một lớp bảo vệ cơ học để ngăn chặn các tác động bên ngoài ảnh hưởng đến tế bào thần kinh nhạy cảm.
• Cung cấp dưỡng chất cho tế bào thần kinh thông qua hệ thống mạch máu phong phú.
• Sản xuất và tái tạo dịch não tủy (CSF), một chất lỏng trong suốt lấp đầy các tâm thất và khoang màng nhện, giúp tạo đệm bảo vệ, hỗ trợ trao đổi chất dinh dưỡng và thải loại chất thải.

Vị trí và trạng thái hoạt động của các tế bào miễn dịch trong màng não có thể ảnh hưởng đến sự ổn định của CNS và góp phần gây ra các rối loạn thần kinh. Tuy nhiên, các tế bào này cũng có khả năng bảo vệ hệ thần kinh trung ương khỏi các tác nhân gây bệnh.

Bệnh lý màng não thường gặp

U màng não

U màng não là một trong những loại u não phổ biến nhất. Đây là một khối u phát triển từ màng não, lớp mô bao quanh bề mặt não và tủy sống trong hộp sọ. Triệu chứng của u màng não thường phụ thuộc vào vị trí của khối u trong não.

Có nhiều cách phân loại bệnh lý màng não. Dựa trên nguồn gốc tế bào, u màng não có thể phân thành u nguyên phát (hình thành từ chính mô thần kinh) hoặc u thứ phát (u di căn từ cơ quan khác).

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), u màng não được chia thành ba loại chính: u màng não lành tính, u màng não ác tính (các tế bào có đặc điểm của ung thư) và u màng não không điển hình. Nhóm u không điển hình có các tế bào có đặc điểm khác thường nhưng không đủ đặc trưng của tế bào ung thư.

Chẩn đoán u màng não chủ yếu dựa vào hình ảnh từ các phương pháp như MRI (cộng hưởng từ) hoặc CT scan (cắt lớp vi tính) vùng sọ não. Đối với một số trường hợp u đặc biệt, sinh thiết mô và xét nghiệm giải phẫu bệnh có thể được sử dụng để xác định chính xác hơn.

Triệu chứng của u màng não phụ thuộc vào kích thước và vị trí của khối u. Một số triệu chứng không điển hình có thể bao gồm:

• Đau đầu.
• Chóng mặt, hoa mắt.
• Chảy máu cam.
• Cơn co giật hoặc động kinh.
• Thay đổi tính cách, hành vi.

Các dấu hiệu thiếu hụt thần kinh khu trú: Giảm cảm giác, yếu cơ hoặc mất khả năng vận động, rối loạn thị giác, mất thính lực,…

Trong một số trường hợp, u màng não có thể không gây triệu chứng rõ rệt và chỉ được phát hiện tình cờ qua các chụp CT não do bệnh lý khác. Vì vậy, không nên bỏ qua bất kỳ dấu hiệu bất thường nào của cơ thể.

Phương pháp điều trị u màng não phụ thuộc vào kích thước, vị trí của khối u và tình trạng sức khỏe tổng quát của người bệnh. Các phương pháp điều trị có thể bao gồm theo dõi chặt chẽ, phẫu thuật, hóa trị hoặc xạ trị trong các trường hợp đặc biệt.

Viêm màng não 

Viêm màng não là tình trạng viêm nhiễm xảy ra tại lớp màng bảo vệ não và tủy sống, có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm nhiễm trùng vi khuẩn, virus, nấm hoặc ký sinh trùng. Viêm màng não cấp tính có thể diễn biến nhanh chóng và đe dọa tính mạng của người bệnh.

Biểu hiện của viêm màng não có thể khác nhau tùy thuộc vào độ tuổi của người bệnh. Ở người trưởng thành, các triệu chứng phổ biến bao gồm:

• Đau đầu.
• Sốt.
• Cứng cổ.
• Co giật.
• Nhạy cảm với ánh sáng.
• Buồn ngủ.
• Hôn mê.
• Buồn nôn và nôn.
• Giảm cảm giác thèm ăn.
• Thay đổi tâm trạng.

Ở trẻ sơ sinh, viêm màng não do virus có thể gây ra các triệu chứng như:

• Biếng ăn.
• Quấy khóc.
• Nôn mửa.
• Tiêu chảy.
• Phát ban.
• Các vấn đề về hô hấp.

Việc chẩn đoán sớm bệnh viêm màng não là rất quan trọng. Các bác sĩ thường thực hiện thủ thuật chọc dò tủy sống để lấy mẫu dịch não tủy nhằm tìm ra tác nhân gây bệnh và đánh giá kết quả điều trị.

Điều trị viêm màng não bắt đầu từ việc xác định chính xác tác nhân gây bệnh và sử dụng thuốc đặc hiệu. Người bệnh cần được nhập viện để theo dõi và chăm sóc tích cực nhằm ngăn ngừa diễn tiến xấu và phục hồi chức năng hệ thần kinh.

Ngoài việc điều trị kịp thời, phòng ngừa bệnh này cũng rất quan trọng. Việc tăng cường hệ miễn dịch bằng cách giữ ấm và chăm sóc trẻ trong những thời điểm thời tiết thay đổi, khi có dịch cúm, và thăm khám khi trẻ có các dấu hiệu viêm mũi họng, viêm tai, là cần thiết. Tiêm phòng vắc xin là một biện pháp hiệu quả để ngăn ngừa các tác nhân gây viêm màng não ở trẻ em, như Haemophilus influenzae týp B, phế cầu, não mô cầu khuẩn,…

Tụ máu não

Khối máu tụ có thể tạo ra áp lực không mong muốn lên các cấu trúc não và dẫn đến những triệu chứng nghiêm trọng. Các triệu chứng của tụ máu não có thể bao gồm đau đầu, mất thăng bằng, rối loạn thị giác, khó khăn trong việc nói, và mất ý thức.

Tụ máu não yêu cầu phải được chẩn đoán và điều trị kịp thời để hạn chế tổn thương não và tăng cơ hội hồi phục.

Việc phát hiện sớm và đưa người bệnh đến cơ sở y tế là vô cùng quan trọng. Đối với các trường hợp nghi ngờ xuất huyết não hoặc tụ máu não, các xét nghiệm hình ảnh như CT scan không cản quang thường được sử dụng để xác định tình trạng chính xác và đưa ra phương pháp điều trị thích hợp. Chụp mạch máu não hoặc MRI cũng có thể được áp dụng để tìm ra nguyên nhân và đánh giá kỹ lưỡng hơn về tụ máu khi kết quả CT scan không rõ ràng.

Như vậy, mặc dù màng não là lớp bảo vệ an toàn cho não và tủy sống, nhưng các bệnh lý liên quan đến cơ quan này vẫn có thể gây ảnh hưởng đến hoạt động của hệ thần kinh, và đôi khi còn đe dọa đến tính mạng. Triệu chứng của các bệnh lý màng não này có thể dễ dàng bị nhầm lẫn với các cơn đau đầu thông thường hoặc các vấn đề khác của não. Do đó, việc chăm sóc sức khỏe định kỳ và thăm khám tại các cơ sở y tế uy tín là điều hết sức cần thiết.

Trên đây là những thông tin chia sẻ về cấu trúc và chức năng của màng não. Việc hiểu rõ giải phẫu của màng não là cơ sở để nhận thức đúng về vị trí và sự lan rộng của các bệnh lý liên quan đến các lớp màng này. Hy vọng bài viết đã cung cấp cho bạn những kiến thức bổ ích!

Não là cơ quan quan trọng của cơ thể, vì vậy bảo vệ nó là điều cần thiết. Tiêm vắc xin là một biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất, giúp cơ thể chống lại nhiều tác nhân gây viêm màng não nguy hiểm. Hiện nay, Trung tâm Tiêm chủng Long Châu đã có các loại vắc xin phòng ngừa cho nhiều chủng vi khuẩn gây viêm màng não, bao gồm:

Vắc xin phòng viêm màng não do vi khuẩn Hib:

• Infanrix Hexa: Vắc xin 6 trong 1.
• Hexaxim: Vắc xin 6 trong 1.
• Quimi-Hib.

Vắc xin phòng viêm màng não do vi khuẩn phế cầu:

• Synflorix.
• Prevenar 13.
• Vaxneuvance (PCV15).
• Pneumovax 23.

Vắc xin phòng viêm màng não do não mô cầu khuẩn:

• Menactra: Phòng viêm màng não mô cầu nhóm A, C, Y, W-135.
• Va-Mengoc-BC: Phòng viêm màng não mô cầu nhóm B và C.
• Bexsero: Vắc xin thế hệ mới phòng viêm màng não mô cầu nhóm B.

Tiêm vắc xin là một cách thức chủ động và hiệu quả để bảo vệ não và sức khỏe tổng thể, giảm thiểu nguy cơ mắc các bệnh lý nguy hiểm.