Hồng ban đa dạng: Triệu chứng, nguyên nhân và phương pháp điều trị hiệu quả

Hồng ban đa dạng (Erythema multiforme) là một phản ứng da cấp tính do nhiều nguyên nhân gây nên, thường liên quan đến nhiễm trùng (nhất là virus Herpes simplex) hoặc do thuốc. Bệnh đặc trưng bởi sự xuất hiện của các tổn thương da có hình bia bắn (target lesions), thường xuất hiện đối xứng ở hai bên cơ thể và có thể lan rộng ra tay, chân, mặt hoặc niêm mạc.

Hồng ban đa dạng được phân loại thành:

• Hồng ban đa dạng nhẹ (EM minor): Không tổn thương niêm mạc hoặc chỉ ảnh hưởng nhẹ.
• Hồng ban đa dạng nặng (EM major): Có tổn thương niêm mạc nghiêm trọng, có thể kèm sốt, mệt mỏi.

Tuy có thể khiến người bệnh lo lắng, nhưng phần lớn các trường hợp hồng ban đa dạng nhẹ có thể tự khỏi trong vòng vài tuần nếu được điều trị và chăm sóc đúng cách. Tuy nhiên, nếu không được chẩn đoán và xử lý kịp thời, bệnh có thể tiến triển phức tạp và ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống.

Những dấu hiệu và triệu chứng của hồng ban đa dạng

Người mắc hồng ban đa dạng thường xuất hiện các triệu chứng như:

• Phát ban da với các dát đỏ tròn, hình bia bắn, trung tâm có màu tối hơn hoặc phồng rộp.
• Vị trí thường gặp: Mu bàn tay, bàn chân, cẳng tay, chân, mặt.
• Cảm giác ngứa, rát hoặc đau nhẹ tại vùng tổn thương.
• Trường hợp nặng: Loét miệng, đau khi nuốt, tổn thương kết mạc mắt, sốt, đau khớp, mệt mỏi.

Các triệu chứng có thể xuất hiện đột ngột và tiến triển nhanh chóng trong vòng vài ngày. Tổn thương niêm mạc có thể gây khó khăn khi ăn uống và giao tiếp, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt hàng ngày. Đôi khi, người bệnh cũng có thể cảm thấy ớn lạnh, chán ăn và giảm cân nhẹ nếu triệu chứng kéo dài.

Biến chứng có thể gặp của hồng ban đa dạng

Tuy phần lớn các ca bệnh đều lành tính, nhưng nếu không điều trị đúng cách, hồng ban đa dạng có thể dẫn đến các biến chứng như:

• Tổn thương niêm mạc miệng – mắt – sinh dục, gây đau và nhiễm trùng thứ phát.
• Mất nước do không ăn uống được vì loét miệng.
• Viêm kết mạc, viêm giác mạc kéo dài có thể ảnh hưởng thị lực.
• Nhiễm trùng da.
• Sẹo sau tổn thương da, nhất là khi bệnh tái phát nhiều lần.
• Hiếm gặp nhưng nghiêm trọng: Hội chứng Stevens-Johnson – một biến thể nặng và nguy hiểm, có thể đe dọa tính mạng nếu không điều trị kịp thời.

Một số biến chứng lâu dài có thể là sự thay đổi sắc tố da sau khi lành bệnh, gây mất thẩm mỹ và ảnh hưởng tâm lý người bệnh, đặc biệt ở trẻ nhỏ hoặc người có công việc liên quan đến ngoại hình.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Bạn nên đi khám bác sĩ khi có các dấu hiệu sau:

• Phát ban lan rộng kèm theo đau rát, ngứa dữ dội.
• Tổn thương lan đến vùng niêm mạc (miệng, mắt, cơ quan sinh dục).
• Sốt, mệt mỏi toàn thân.
• Mắt đỏ, đau, sợ ánh sáng – có thể là dấu hiệu tổn thương mắt nghiêm trọng.
• Dấu hiệu nhiễm trùng: Mủ, sưng đau, sốt cao kéo dài.

Ngoài ra, người có tiền sử dị ứng thuốc, từng mắc hồng ban đa dạng hoặc bị tái phát nhiều lần cũng cần được theo dõi sát và điều trị sớm để ngăn ngừa biến chứng.

Các nguyên nhân chính gây hồng ban đa dạng gồm:

• Nhiễm virus Herpes simplex (thường là tái phát).
• Nhiễm trùng khác: Mycoplasma pneumoniae, virus Epstein-Barr, cytomegalovirus.
• Dị ứng thuốc: Sulfonamides, Penicillin, Phenytoin, Barbiturates, NSAIDs…
• Vắc xin (hiếm).
• Một số tác nhân vật lý như ánh nắng mặt trời, tia X.

Cơ chế bệnh sinh vẫn chưa được hiểu rõ hoàn toàn, nhưng nhiều nghiên cứu cho rằng đây là phản ứng miễn dịch quá mức của cơ thể trước một tác nhân kích thích cụ thể, dẫn đến viêm da và tổn thương niêm mạc.

Những ai có nguy cơ mắc hồng ban đa dạng?

Các đối tượng sau có nguy cơ cao hơn:

• Người từng bị nhiễm Herpes simplex tái phát nhiều lần.
• Người trẻ tuổi từ 20–40, nam giới thường mắc nhiều hơn nữ.
• Người có hệ miễn dịch suy giảm.
• Người đang điều trị bằng nhiều loại thuốc.
• Trẻ em và người cao tuổi – do khả năng đề kháng yếu hơn.

Ngoài ra, những người có tiền sử dị ứng thuốc, có bệnh tự miễn hoặc sống trong môi trường ô nhiễm cũng có tỷ lệ mắc cao hơn.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc hồng ban đa dạng

Một số yếu tố nguy cơ bao gồm:

• Căng thẳng kéo dài, suy giảm miễn dịch.
• Dùng thuốc không đúng cách, lạm dụng kháng sinh – giảm đau.
• Thiếu ngủ, dinh dưỡng kém.
• Bệnh mạn tính như HIV/AIDS, lupus ban đỏ.
• Phơi nhiễm tia cực tím (UV) thường xuyên mà không bảo vệ da đúng cách.

Hiểu rõ các yếu tố nguy cơ giúp người bệnh có thể chủ động phòng ngừa và giảm nguy cơ tái phát bệnh.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán hồng ban đa dạng

Việc chẩn đoán chủ yếu dựa trên lâm sàng, tuy nhiên bác sĩ có thể chỉ định thêm:

• Sinh thiết da: Giúp phân biệt với các bệnh lý khác như lupus ban đỏ, bệnh da dạng pemphigus.
• Xét nghiệm máu: Kiểm tra dấu hiệu nhiễm trùng, chức năng gan thận nếu nghi ngờ do thuốc.
• PCR virus Herpes: Nếu nghi ngờ do HSV.
• Xét nghiệm huyết thanh học Mycoplasma: Nếu nghi nhiễm trùng hô hấp.
• Chụp X-quang ngực: Nếu nghi do Mycoplasma gây viêm phổi.

Các xét nghiệm này giúp xác định nguyên nhân và mức độ tổn thương, từ đó đưa ra phác đồ điều trị phù hợp.

Phương pháp điều trị hồng ban đa dạng hiệu quả

Việc điều trị hồng ban đa dạng cần được cá nhân hóa tùy theo mức độ bệnh, nguyên nhân gây ra và tình trạng sức khỏe tổng thể của người bệnh. Mục tiêu là kiểm soát triệu chứng, loại bỏ nguyên nhân và phòng ngừa tái phát.

Điều trị nguyên nhân:

• Dừng ngay các thuốc nghi ngờ gây phản ứng dị ứng.
• Điều trị nhiễm virus Herpes bằng thuốc kháng virus như Acyclovir, Valacyclovir hoặc Famciclovir. Với những bệnh nhân có tái phát hồng ban đa dạng liên quan đến Herpes, có thể cần điều trị dự phòng kéo dài bằng acyclovir liều thấp hàng ngày.
• Điều trị nhiễm trùng do Mycoplasma bằng kháng sinh nhóm Macrolid (Azithromycin, Clarithromycin) hoặc Tetracycline (Doxycycline).

Điều trị triệu chứng:

• Thuốc kháng histamin như Loratadin, Cetirizin để giảm ngứa.
• Corticoid dạng uống (prednisolon) có thể được chỉ định trong các trường hợp vừa đến nặng, nhưng cần được dùng ngắn hạn và có kiểm soát.
• Corticoid dạng bôi tại chỗ giúp giảm viêm da tại vị trí tổn thương nhẹ.
• Dung dịch súc miệng chứa Lidocain hoặc kháng viêm giúp làm dịu loét miệng.
• Paracetamol hoặc Ibuprofen giảm đau, hạ sốt khi cần.
• Thuốc nhỏ mắt chứa corticosteroid hoặc kháng sinh nếu có tổn thương mắt, theo chỉ định bác sĩ chuyên khoa.

Điều trị hỗ trợ:

• Truyền dịch nếu người bệnh không thể ăn uống do tổn thương niêm mạc nặng.
• Bổ sung vitamin A, C, E, kẽm giúp tăng cường tái tạo da.
• Trong trường hợp tổn thương da lan rộng, cần theo dõi tại bệnh viện để kiểm soát nguy cơ nhiễm trùng, mất nước hoặc suy dinh dưỡng.

Can thiệp chuyên biệt:

• Nếu bệnh nhân có tổn thương mắt, cần được khám và điều trị phối hợp với bác sĩ chuyên khoa mắt để phòng biến chứng như viêm kết mạc mãn tính, khô mắt, dính mí.
• Trường hợp nghi ngờ hội chứng Stevens-Johnson hoặc Lyell (biến thể nặng), cần nhập viện điều trị nội trú, thậm chí tại khoa hồi sức tích cực.

Theo dõi và phòng ngừa tái phát:

• Bệnh nhân nên lưu lại danh sách các thuốc từng gây phản ứng để tránh tái sử dụng.
• Với người tái phát nhiều lần do Herpes, bác sĩ có thể chỉ định thuốc kháng virus dài hạn (dự phòng).
• Xây dựng lối sống lành mạnh, hạn chế stress và ngủ đủ giấc giúp hệ miễn dịch hoạt động tốt, giảm nguy cơ tái phát.

Việc điều trị hồng ban đa dạng đòi hỏi sự kiên nhẫn và phối hợp chặt chẽ giữa người bệnh và bác sĩ. Bệnh nhân không nên tự ý dùng thuốc, đặc biệt là corticoid hoặc kháng sinh, để tránh các biến chứng và tác dụng phụ không mong muốn.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của hồng ban đa dạng

Chế độ sinh hoạt:

• Nghỉ ngơi hợp lý, tránh tiếp xúc ánh nắng mạnh.
• Uống đủ nước.
• Hạn chế tiếp xúc với hóa chất gây kích ứng da.
• Không tự ý dùng thuốc khi chưa có chỉ định.
• Tránh thức khuya, giảm stress và tập thói quen sống lành mạnh.
• Theo dõi sát dấu hiệu tái phát và tái khám đúng hẹn.

Chế độ dinh dưỡng:

• Ăn thực phẩm mềm, dễ nuốt khi loét miệng.
• Tăng cường rau xanh, trái cây chứa vitamin C, A, E giúp phục hồi da.
• Tránh thức ăn cay nóng, rượu bia, nước ngọt có gas.
• Tăng thực phẩm chống viêm: cá béo, nghệ, gừng, tỏi…
• Uống sữa chua để hỗ trợ hệ tiêu hóa, tăng miễn dịch tự nhiên.
• Bổ sung thực phẩm chứa kẽm, selenium, omega-3 giúp hỗ trợ phục hồi tổn thương da.

Phương pháp phòng ngừa hồng ban đa dạng hiệu quả

Phòng tránh chứng hồng ban đa dạng bằng cách:

• Tránh tái nhiễm Herpes: Dùng thuốc kháng virus định kỳ nếu cần.
• Không tự ý dùng thuốc – cần tham khảo ý kiến bác sĩ.
• Theo dõi kỹ phản ứng da khi dùng thuốc mới.
• Tránh stress, giữ hệ miễn dịch khỏe mạnh.
• Khám sức khỏe định kỳ nếu có tiền sử bệnh lý mạn tính.
• Hạn chế tiếp xúc với các chất gây dị ứng da.
• Sử dụng kem chống nắng, che chắn da cẩn thận khi ra ngoài.