Những điều cần biết về giun móc: Dấu hiệu nhận biết và cách chữa trị

Bệnh giun móc (hookworm infection) là tình trạng nhiễm ký sinh trùng do giun móc, một loại giun tròn nhỏ sống trong ruột non của con người. Giun móc có hai loài chính gây bệnh ở người: Ancylostoma duodenale và Necator americanus. Loài giun này dài khoảng 1-2 cm, với miệng có móc để bám vào thành ruột và hút máu, dẫn đến thiếu máu và suy nhược.

Giun móc lây lan qua da, thường khi đi chân trần trên đất nhiễm ấu trùng, sau đó di chuyển qua máu đến phổi, rồi theo đường hô hấp xuống ruột để trưởng thành. Bệnh phổ biến ở vùng khí hậu nóng ẩm, nơi vệ sinh kém và nông nghiệp phụ thuộc nhiều vào lao động chân tay. Bệnh giun móc phổ biến tại khu vực Đông Nam Á và châu Phi. 

Mặc dù không lây trực tiếp từ người sang người, bệnh có thể kiểm soát được bằng cách cải thiện vệ sinh và điều trị kịp thời. Với các phương pháp hiện đại như xét nghiệm phân và thuốc tẩy giun, hơn 85% ca nhiễm được chữa khỏi nếu phát hiện sớm.

Những dấu hiệu và triệu chứng của giun móc

Triệu chứng của bệnh giun móc có thể nhẹ hoặc nghiêm trọng, tùy thuộc vào số lượng giun và thời gian nhiễm. Các dấu hiệu phổ biến bao gồm:

• Ngứa và phát ban da: Khi ấu trùng giun móc xâm nhập qua da (thường ở chân hoặc tay), bạn có thể thấy ngứa, đỏ, hoặc phát ban, đặc biệt ở những người đi chân trần.
• Đau bụng: Cảm giác khó chịu hoặc đau âm ỉ ở vùng bụng, do giun bám vào thành ruột và gây kích ứng.
• Mệt mỏi và yếu cơ: Giun móc hút máu, dẫn đến thiếu máu, làm bạn cảm thấy mệt mỏi, chóng mặt, hoặc khó tập trung.
• Tiêu chảy hoặc táo bón: Sự hiện diện của giun có thể làm rối loạn tiêu hóa, gây tiêu chảy xen kẽ táo bón.
• Da nhợt nhạt: Thiếu máu nghiêm trọng khiến da, móng tay, và môi nhợt nhạt, đặc biệt ở trẻ em và phụ nữ mang thai.
• Sụt cân: Nếu nhiễm lâu dài, bạn có thể giảm cân không rõ lý do do cơ thể không hấp thụ đủ dinh dưỡng.

Biến chứng có thể gặp của giun móc

Nếu không điều trị, bệnh giun móc có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm:

• Có thể gây thiếu máu thiếu sắt, đặc biệt ở trẻ em và phụ nữ mang thai.
• Suy dinh dưỡng: Giun tiêu thụ chất dinh dưỡng từ ruột, làm trẻ chậm phát triển thể chất và trí tuệ, tỷ lệ 15-20%.
• Nhiễm trùng thứ phát: Vết ngứa do ấu trùng xâm nhập có thể nhiễm trùng da nếu gãi nhiều, hiếm gặp nhưng nguy hiểm.
• Tổn thương niêm mạc ruột, xuất huyết nhẹ hoặc tắc ruột (hiếm).
• Tử vong: Nếu không can thiệp, thiếu máu nặng hoặc nhiễm trùng lan rộng có thể gây tử vong, đặc biệt ở người suy kiệt.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Bạn nên đi khám bác sĩ ngay nếu gặp các dấu hiệu sau:

• Ngứa da kéo dài hoặc phát ban không rõ nguyên nhân, đặc biệt sau khi đi chân trần.
• Đau bụng, mệt mỏi, hoặc da nhợt nhạt kéo dài hơn 1 tuần.
• Tiêu chảy hoặc sụt cân không giải thích được.
• Sốt hoặc dấu hiệu nhiễm trùng da (sưng, mủ) ở vùng ngứa.
• Tiền sử sống ở vùng nhiệt đới hoặc tiếp xúc đất bẩn.

Dưới đây là các nguyên nhân chính gây nhiễm giun móc:

• Tiếp xúc với đất nhiễm ấu trùng giun móc: Ấu trùng giun móc sống trong đất ẩm, ấm, đặc biệt ở vùng ôn đới hoặc nhiệt đới. Chúng xâm nhập qua da, thường ở bàn chân, khi bạn đi chân trần trên đất nhiễm phân người chứa trứng giun. Theo WHO, đây là con đường lây nhiễm chính, đặc biệt ở khu vực vệ sinh kém.
• Uống hoặc tiếp xúc với nước nhiễm bẩn: Ấu trùng giun móc có thể có trong nước bị ô nhiễm phân người. Nếu bạn uống nước này hoặc dùng để rửa thực phẩm, ấu trùng có thể xâm nhập cơ thể, dù con đường này ít phổ biến hơn qua da.
• Vệ sinh môi trường và cá nhân kém: Ở các khu vực thiếu nhà vệ sinh, phân người chứa trứng giun móc thải trực tiếp ra môi trường, tạo điều kiện cho ấu trùng phát triển. Không rửa tay sau khi tiếp xúc đất hoặc không rửa rau quả kỹ cũng làm tăng nguy cơ.
• Sống hoặc làm việc ở khu vực nguy cơ cao: Những người làm nông nghiệp, xây dựng, hoặc sống ở vùng nông thôn thiếu nước sạch dễ nhiễm hơn do tiếp xúc thường xuyên với đất nhiễm ấu trùng. Trẻ em chơi chân trần ở những khu vực này cũng có nguy cơ cao.
• Ăn thực phẩm nhiễm bẩn: Rau củ hoặc thực phẩm trồng ở đất nhiễm ấu trùng, không được rửa sạch, có thể đưa ấu trùng vào cơ thể. Tuy nhiên, con đường này ít phổ biến hơn so với xâm nhập qua da.

Những ai có nguy cơ mắc giun móc?

Một số nhóm người dễ bị giun móc hơn:

• Trẻ em: Thường chơi ngoài đất, vệ sinh kém.
• Nông dân: Làm việc chân trần, tiếp xúc đất nhiều.
• Người nghèo: Sống ở nơi vệ sinh hạn chế.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc giun móc

Ngoài các nhóm nguy cơ, một số yếu tố làm tăng khả năng mắc bệnh:

• Vệ sinh kém: Không đi giày, không rửa tay.
• Nước sạch thiếu: Uống nước bẩn.
• Khí hậu nóng ẩm: Tạo điều kiện cho ấu trùng.
• Thiếu giáo dục: Không biết cách phòng ngừa.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán giun móc

Khi nghi ngờ bị giun móc, bác sĩ sẽ dùng các phương pháp kiểm tra an toàn và dễ dàng để xác định. Dưới đây là cách chẩn đoán:

• Xét nghiệm phân (Stool Examination): Bác sĩ lấy một ít phân của bạn và xem dưới kính hiển vi để tìm trứng giun móc. Bạn chỉ cần mang mẫu đến phòng xét nghiệm, quá trình mất 1-2 giờ, xét nghiệm phân là phương pháp chẩn đoán có độ chính xác cao.
• Kiểm tra máu (Complete Blood Count): Bác sĩ lấy một ít máu từ tay để đo hemoglobin và số lượng hồng cầu, giúp phát hiện thiếu máu do giun hút máu. Quá trình nhanh, mất 15 phút, và rất quan trọng để đánh giá sức khỏe tổng thể.
• Chẩn đoán lâm sàng: Bác sĩ sẽ hỏi bạn có đi chân trần trên đất bẩn không, kiểm tra da (như phát ban hoặc nhợt nhạt), và hỏi về triệu chứng như đau bụng. Quá trình này đơn giản, không cần máy móc phức tạp, mất khoảng 10-15 phút.
• Chụp X-quang bụng (nếu cần): Nếu nghi ngờ giun gây tổn thương ruột, bác sĩ dùng tia X để kiểm tra. Bạn nằm yên trên bàn máy, mất 10 phút, thường áp dụng cho ca nặng để xem rõ hơn.
• Xét nghiệm kháng thể (trong trường hợp hiếm): Nếu chẩn đoán khó, bác sĩ có thể làm xét nghiệm máu để tìm kháng thể giun móc. Quá trình mất 1 ngày, nhưng ít khi cần thiết.

Phương pháp điều trị giun móc hiệu quả

Điều trị giun móc phụ thuộc vào mức độ nhiễm và tình trạng sức khỏe của bạn. Dưới đây là các cách hiệu quả:

Thuốc tẩy giun:

• Albendazole: Uống 1 liều 400 mg cho người lớn và trẻ trên 2 tuổi, nên dùng sau bữa ăn để giảm buồn nôn. Thuốc này tiêu diệt giun trong 1-2 ngày.
• Mebendazole: Uống 100 mg, 2 lần/ngày trong 3 ngày, phù hợp nếu nhiễm nhiều giun. Cả hai thuốc an toàn, nhưng cần uống theo chỉ định bác sĩ.

Bổ sung sắt: Nếu bạn bị thiếu máu do giun hút máu, bác sĩ sẽ kê viên sắt (như ferrous sulfate, 200 mg/ngày) trong 1-2 tháng. Kết hợp ăn cam hoặc chanh để sắt hấp thụ tốt hơn, giúp máu phục hồi nhanh.

Theo dõi và tái khám: Sau 2 tuần, bạn nên kiểm tra lại bằng xét nghiệm phân để đảm bảo giun đã hết. Nếu còn mệt mỏi hoặc đau bụng, bác sĩ có thể điều chỉnh liều thuốc.

Điều trị hỗ trợ: Với trẻ em suy dinh dưỡng, bác sĩ khuyên bổ sung protein (như sữa, thịt gà) và calo trong 1-3 tháng. Người lớn cần nghỉ ngơi nếu cảm thấy yếu.

Chăm sóc vết ngứa: Nếu da bị ngứa do ấu trùng, dùng thuốc mỡ kháng sinh (như neomycin) và băng gạc sạch, tránh gãi để ngăn nhiễm trùng.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của giun móc

Chế độ sinh hoạt:

• Giữ vệ sinh cá nhân và môi trường: Thường xuyên rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh hoặc tiếp xúc với đất. Luôn mang giày hoặc dép khi ra ngoài, đặc biệt ở khu vực đất ẩm, nhằm ngăn ấu trùng xâm nhập qua da. Dọn dẹp nhà cửa khô ráo, hạn chế để đất cát từ ngoài vào trong nhà.
• Tránh làm việc nặng trong giai đoạn phục hồi: Người bệnh, đặc biệt là trẻ em hoặc người thiếu máu, nên nghỉ ngơi đầy đủ sau điều trị. Tránh lao động chân tay quá sức trong 1-2 tuần để cơ thể có thời gian tái tạo máu và hồi phục thể trạng.
• Chăm sóc vùng da tổn thương: Nếu có biểu hiện ngứa da hoặc phát ban, cần giữ vùng da sạch, khô, có thể che bằng gạc vô trùng để tránh nhiễm trùng thứ phát. Không nên gãi vì dễ gây trầy xước và nhiễm khuẩn. Nếu triệu chứng ngứa nhiều, nên hỏi ý kiến bác sĩ.
• Hạn chế tiếp xúc trực tiếp với đất: Trẻ em nên chơi trong khu vực sạch, có nền lát gạch hoặc trong nhà. Tránh để trẻ chơi đất trần, nhất là sau mưa hoặc tại vùng có hệ thống vệ sinh kém.

Chế độ dinh dưỡng:

• Bổ sung thực phẩm giàu sắt: Ăn các loại thực phẩm chứa nhiều sắt như thịt đỏ (bò, heo), gan động vật, rau bina, đậu đỗ giúp cải thiện tình trạng thiếu máu. Nên ăn kèm với thực phẩm chứa vitamin C để tăng hấp thu.
• Tăng cường vitamin C: Cam, chanh, ổi, kiwi là nguồn vitamin C dồi dào, giúp tăng hấp thu sắt từ thức ăn và cải thiện hệ miễn dịch. Nên bổ sung trái cây tươi mỗi ngày.
• Đảm bảo đủ protein và năng lượng: Thực phẩm giàu protein như trứng, sữa, cá, thịt nạc giúp phục hồi mô, cải thiện sức khỏe tổng thể sau nhiễm ký sinh trùng. Nên duy trì 1-2 khẩu phần protein chất lượng cao mỗi ngày.
• Hạn chế nguy cơ tái nhiễm qua thực phẩm: Tránh ăn rau sống, trái cây chưa rửa sạch hoặc nước không đun sôi. Rửa rau quả kỹ bằng nước sạch, nấu chín kỹ trước khi ăn để phòng trứng giun tồn tại trong đất bám vào thực phẩm.
• Uống đủ nước sạch: Cung cấp 1.5-2 lít nước mỗi ngày, ưu tiên nước đã đun sôi để đảm bảo an toàn. Nước giúp duy trì hoạt động tiêu hóa và đào thải độc tố hiệu quả.

Phương pháp phòng ngừa giun móc hiệu quả

Phòng ngừa là cách tốt nhất để tránh giun móc, đặc biệt ở vùng nguy cơ cao. Dưới đây là các bước dễ thực hiện:

• Đi giày hoặc dép: Luôn mang giày khi ra ngoài, ngay cả khi đi làm vườn hoặc chơi gần nhà, để bảo vệ da khỏi ấu trùng trong đất.
• Rửa tay thường xuyên: Rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh, hoặc làm việc với đất, đặc biệt với trẻ em.
• Dùng nước sạch: Uống nước đun sôi, rửa rau củ bằng nước sạch, tránh nước ao hồ hoặc giếng bẩn gần nhà.
• Xây nhà vệ sinh: Sử dụng toilet thay vì đi tiêu ngoài đồng, giảm trứng giun trong đất xung quanh nhà.
• Giáo dục cộng đồng: Học cách phòng ngừa qua sách, hội thảo, hoặc hỏi cán bộ y tế địa phương để nâng cao nhận thức.
• Kiểm tra định kỳ: Khám sức khỏe 6 tháng/lần, đặc biệt ở vùng dịch, để phát hiện sớm và điều trị kịp thời.