Dị ứng sữa mẹ ở trẻ sơ sinh: Dấu hiệu nhận biết, nguyên nhân và cách xử lý an toàn

Nuôi con bằng sữa mẹ là cách nuôi con tối ưu, mang lại lợi ích về sức khỏe, xã hội, kinh tế và môi trường. Nuôi con bằng sữa mẹ không chỉ cung cấp dinh dưỡng và kháng thể ngay lập tức chống lại nhiều bệnh truyền nhiễm mà còn mang lại lợi ích lâu dài cho cả mẹ và con. Tuy nhiên, một số trẻ có thể xuất hiện các biểu hiện bất thường sau khi bú, khiến cha mẹ lo lắng. 

Dị ứng sữa mẹ, dù không phổ biến, là một vấn đề cần được chú ý. Tình trạng này thường xảy ra khi trẻ phản ứng với các protein từ thực phẩm mẹ ăn, truyền qua sữa mẹ. Hiểu rõ về dị ứng sữa mẹ, từ nguyên nhân, dấu hiệu đến cách xử lý, sẽ giúp cha mẹ chủ động bảo vệ sức khỏe con yêu một cách an toàn và hiệu quả.

Dị ứng sữa mẹ là gì? Có phổ biến ở trẻ sơ sinh không?

Dị ứng sữa mẹ không phải là phản ứng miễn dịch của trẻ với protein trong sữa mẹ, mà là phản ứng của hệ miễn dịch trẻ với các protein từ thực phẩm mẹ tiêu thụ, đi vào sữa mẹ. Những protein này thường đến từ sữa bò, đậu nành, trứng, hải sản, lúa mì hoặc các loại hạt như lạc. Khi hệ miễn dịch non yếu của trẻ sơ sinh nhận diện những protein này là “nguy hiểm”, cơ thể sẽ tạo ra phản ứng phòng vệ, dẫn đến các triệu chứng như phát ban, rối loạn tiêu hóa hoặc khó thở.

Tình trạng dị ứng sữa mẹ thường xuất hiện trong 6 tháng đầu đời, đặc biệt ở giai đoạn 1–3 tháng tuổi, khi hệ miễn dịch và tiêu hóa của trẻ còn chưa hoàn thiện. Theo các tài liệu quốc tế, tỷ lệ trẻ sơ sinh bị dị ứng với protein từ thực phẩm mẹ tiêu thụ qua sữa mẹ dao động khoảng 0,5–1%, mặc dù một số nghiên cứu ghi nhận có thể cao hơn. Tuy nhiên, ở Việt Nam, do chưa có thống kê chính thức, cha mẹ cần đặc biệt quan sát các dấu hiệu bất thường ở trẻ để kịp thời xử lý.

Dị ứng sữa mẹ khác với dị ứng lactose ở trẻ sơ sinh (hay còn gọi là không dung nào lactose), một tình trạng hiếm gặp hơn ở trẻ sơ sinh, liên quan đến việc cơ thể không tiêu hóa được đường lactose trong sữa. Việc phân biệt hai tình trạng này rất quan trọng để có hướng xử lý đúng.

Dấu hiệu dị ứng sữa mẹ ở trẻ sơ sinh

Các dấu hiệu của dị ứng sữa mẹ thường xuất hiện trong vòng 1–2 giờ sau khi trẻ bú mẹ, đôi khi có thể kéo dài hơn. Dưới đây là các triệu chứng phổ biến, được chia theo nhóm:

Trên da

Các phản ứng dị ứng trên da là dấu hiệu dễ nhận biết nhất, thường xuất hiện sớm và rõ ràng:

• Phát ban, mẩn đỏ hoặc nổi sẩn trên mặt, ngực, hoặc toàn thân.
• Nổi mề đay, gây ngứa râm ran, đôi khi kèm sưng nhẹ.
• Da khô, bong tróc, hoặc xuất hiện các mảng chàm (eczema).

Tiêu hóa

Triệu chứng tiêu hóa thường khiến trẻ khó chịu và có thể ảnh hưởng đến sức khỏe nếu kéo dài:

• Nôn ói hoặc trớ sữa liên tục sau khi bú, không liên quan đến trào ngược sinh lý.
• Tiêu chảy nhiều lần trong ngày, phân lỏng, có thể có nhầy hoặc máu (dấu hiệu cần chú ý).
• Bụng căng cứng, trẻ quấy khóc hoặc khó chịu sau khi ăn.

Hô hấp

Các vấn đề về hô hấp có thể xuất hiện, đặc biệt trong trường hợp dị ứng nghiêm trọng:

• Ho khan, thở khò khè không rõ nguyên nhân.
• Nghẹt mũi hoặc sổ mũi kéo dài, không liên quan đến cảm lạnh.
• Trong các trường hợp hiếm nhưng nghiêm trọng, trẻ có thể khó thở, tím tái, cần được cấp cứu ngay lập tức.

Hành vi và trạng thái toàn thân

Một số biểu hiện liên quan đến hành vi hoặc thay đổi trạng thái toàn thân cũng có thể gợi ý phản ứng dị ứng:

• Trẻ quấy khóc kéo dài, không dỗ được, đặc biệt sau khi bú.
• Bú ít, bỏ bú hoặc sụt cân nhẹ do khó chịu.
• Ngủ không sâu giấc, hay giật mình, khó chịu toàn thân.

Lưu ý: Các triệu chứng này có thể dễ nhầm lẫn với các tình trạng khác như trào ngược dạ dày, nhiễm trùng, hoặc dị ứng môi trường. Cha mẹ không nên tự chẩn đoán mà cần đưa trẻ đến bác sĩ nhi khoa để được đánh giá chính xác.

Nguyên nhân khiến trẻ bị dị ứng sữa mẹ

Hiểu rõ nguyên nhân gây dị ứng sữa mẹ là bước đầu tiên để xử lý hiệu quả. Dưới đây là những yếu tố chính:

Protein từ thực phẩm mẹ ăn

Nguyên nhân chính của dị ứng sữa mẹ là các protein từ thực phẩm mẹ tiêu thụ, đi vào sữa mẹ. Dị ứng đạm sữa bò là tình trạng phổ biến nhất, tiếp theo là đậu nành, trứng, lúa mì, hải sản, và các loại hạt như lạc. Những protein này có thể đi qua máu mẹ, vào sữa và gây phản ứng ở trẻ nhạy cảm.

Yếu tố di truyền

Nếu cha hoặc mẹ có tiền sử dị ứng (như hen suyễn, viêm da cơ địa, dị ứng thực phẩm), nguy cơ trẻ bị dị ứng sữa mẹ tăng lên đáng kể. Theo các nghiên cứu, trẻ có cha mẹ bị dị ứng có nguy cơ cao gấp 2–4 lần so với trẻ không có tiền sử gia đình.

Hệ miễn dịch non yếu

Trẻ sơ sinh có hệ miễn dịch và hệ tiêu hóa chưa phát triển hoàn thiện. Điều này khiến cơ thể trẻ dễ phản ứng quá mức với các protein lạ, dẫn đến các triệu chứng dị ứng. Tình trạng này thường giảm dần khi trẻ lớn lên và hệ miễn dịch trưởng thành hơn.

Môi trường sống

Các yếu tố môi trường như khói thuốc lá, bụi, hóa chất, hoặc chất bảo quản trong thực phẩm mẹ ăn có thể làm tăng nguy cơ phản ứng dị ứng ở trẻ. Môi trường ô nhiễm hoặc tiếp xúc với các chất kích ứng cũng có thể làm trầm trọng thêm tình trạng.

Xử lý khi trẻ sơ sinh dị ứng sữa mẹ

Khi nghi ngờ trẻ bị dị ứng sữa mẹ, cha mẹ cần bình tĩnh và thực hiện các bước sau để xử lý an toàn:

Ghi nhật ký dinh dưỡng và triệu chứng

Cha mẹ nên ghi lại chi tiết những thực phẩm mẹ ăn, thời gian trẻ bú, và các triệu chứng xuất hiện. Nhật ký này giúp xác định mối liên hệ giữa thực phẩm mẹ tiêu thụ và phản ứng ở trẻ, từ đó dễ dàng tìm ra nguyên nhân.

Thay đổi chế độ ăn của mẹ

Khi có nghi ngờ thực phẩm trong khẩu phần ăn của mẹ là nguyên nhân, cần thực hiện các bước điều chỉnh sau:

• Loại bỏ thực phẩm nghi ngờ: Ngưng tiêu thụ các thực phẩm dễ gây dị ứng như sữa bò, sản phẩm từ sữa (phô mai, sữa chua), đậu nành, trứng, hải sản, lúa mì, hoặc lạc trong ít nhất 2–4 tuần. Theo AAP, việc loại bỏ thực phẩm cần thực hiện từng nhóm một để xác định chính xác thủ phạm.
• Ưu tiên thực phẩm an toàn: Mẹ nên chọn thực phẩm tươi, dễ tiêu hóa, không chứa chất bảo quản, gia vị cay nóng, hoặc caffeine. Các thực phẩm như gạo, thịt gà, rau xanh (trừ cải bắp hoặc súp lơ có thể gây đầy hơi) thường an toàn hơn.
• Thử lại từng nhóm: Sau khi triệu chứng của trẻ cải thiện, mẹ có thể thử đưa từng loại thực phẩm trở lại (mỗi loại cách nhau 1–2 tuần) và quan sát phản ứng của trẻ.

Tiếp tục cho bé bú

Nếu loại bỏ đúng thực phẩm gây dị ứng, trẻ vẫn có thể bú mẹ bình thường mà không cần chuyển sang sữa công thức. Sữa mẹ vẫn là nguồn dinh dưỡng tốt nhất, giúp tăng cường hệ miễn dịch và giảm nguy cơ dị ứng lâu dài.

Đưa trẻ đi khám khi cần thiết

Nếu các triệu chứng của trẻ không cải thiện hoặc xuất hiện dấu hiệu nghiêm trọng như khó thở, sưng lưỡi, hoặc tiêu chảy có máu, cha mẹ cần đưa trẻ đến bác sĩ ngay lập tức. Bác sĩ có thể thực hiện:

• Xét nghiệm máu đo IgE đặc hiệu để xác định dị ứng.
• Thử nghiệm loại trừ thực phẩm dưới sự hướng dẫn của chuyên gia dinh dưỡng.
• Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể đề nghị xét nghiệm dị nguyên, nhưng phương pháp này ít được sử dụng ở trẻ sơ sinh do da nhạy cảm.

Trường hợp cần đổi sữa

Nếu việc thay đổi chế độ ăn của mẹ không hiệu quả, bác sĩ có thể đề nghị sử dụng sữa công thức đặc biệt, như:

• Sữa công thức thủy phân hoàn toàn: Protein trong sữa đã được phân tách thành các phân tử nhỏ, ít gây dị ứng hơn.
• Sữa công thức chứa acid amin: Dành cho các trường hợp dị ứng nặng, khi trẻ không đáp ứng với sữa HA.

Phòng ngừa và chăm sóc trẻ dị ứng sữa mẹ

Để giảm nguy cơ dị ứng sữa mẹ và chăm sóc trẻ hiệu quả, cha mẹ cần lưu ý:

Duy trì sữa mẹ

Nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu đời giúp tăng cường hệ miễn dịch và giảm nguy cơ dị ứng lâu dài, theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Ngay cả khi trẻ có dấu hiệu dị ứng, việc điều chỉnh chế độ ăn của mẹ thường đủ để tiếp tục cho con bú.

Ăn uống lành mạnh và khoa học

Chế độ ăn của người mẹ ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sữa và nguy cơ dị ứng ở trẻ. Do đó:

• Mẹ nên duy trì chế độ ăn đa dạng, giàu dinh dưỡng, ưu tiên thực phẩm tươi như rau xanh, trái cây, thịt nạc, và ngũ cốc nguyên cám.
• Tránh thực phẩm có nguy cơ cao (sữa bò, hải sản, lạc) nếu gia đình có tiền sử dị ứng.
• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn, chứa chất bảo quản hoặc phẩm màu.

Vệ sinh môi trường sống

Môi trường sống sạch sẽ và an toàn góp phần hạn chế các tác nhân kích ứng ngoài da hoặc đường hô hấp ở trẻ:

• Giữ phòng ngủ của trẻ sạch sẽ, thoáng khí, tránh bụi bặm và khói thuốc lá.
• Không sử dụng nước hoa hoặc các sản phẩm có mùi mạnh gần trẻ.
• Giặt chăn ga và quần áo của trẻ bằng chất tẩy rửa không gây kích ứng.

Theo dõi sát và khám định kỳ

Việc theo dõi sát sao các biểu hiện bất thường giúp phát hiện sớm phản ứng dị ứng và can thiệp kịp thời:

• Quan sát kỹ các biểu hiện của trẻ sau mỗi lần bú và ghi lại nếu có dấu hiệu bất thường.
• Đưa trẻ đi khám định kỳ để theo dõi sự phát triển và cập nhật lịch tiêm chủng đầy đủ.

Dị ứng sữa mẹ là một tình trạng hiếm nhưng có thể ảnh hưởng đến sức khỏe và sự thoải mái của trẻ sơ sinh nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Các dấu hiệu như phát ban, rối loạn tiêu hóa, hoặc quấy khóc sau khi bú có thể là tín hiệu cảnh báo. Bằng cách ghi nhật ký dinh dưỡng, điều chỉnh chế độ ăn của mẹ, và tham khảo ý kiến bác sĩ, cha mẹ có thể xử lý dị ứng sữa mẹ một cách an toàn và hiệu quả. Quan trọng nhất, việc duy trì nuôi con bằng sữa mẹ, kết hợp với lối sống lành mạnh, sẽ giúp trẻ phát triển khỏe mạnh và giảm nguy cơ dị ứng trong tương lai.