Chết não là gì? Nguyên nhân, chẩn đoán và khả năng hồi phục

Trong y khoa hiện đại, chết não được coi là tiêu chuẩn pháp lý để xác định một người đã tử vong, dù tim vẫn có thể đập nhờ máy móc. Bài viết dưới đây sẽ giải thích một cách dễ hiểu và chính xác nhất về chết não là gì, nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng này, chết não có chữa được không, và quy trình chẩn đoán chết não được thực hiện như thế nào.

Chết não là gì?

Chết não là tình trạng mất hoàn toàn, không thể đảo ngược mọi chức năng của não bộ bao gồm cả đại não và thân não. Khi chết não xảy ra, người bệnh không còn ý thức, không có bất kỳ phản xạ nào, không thể tự thở và không còn khả năng duy trì các chức năng sống cơ bản nếu không có sự hỗ trợ của máy móc.

Trong thực hành lâm sàng, có những trường hợp bệnh nhân rơi vào hôn mê rất sâu, điện não đồ ghi nhận không còn hoạt động điện bình thường (điện não đồ phẳng). Tuy nhiên, các cơ quan khác như tim hoặc thận vẫn còn tự hoạt động trong một thời gian. Đây được xem là tình trạng tổn thương não nặng nề nhưng chưa phải chết não hoàn toàn. 

Khác với những gì nhiều người lầm tưởng, chết não cũng không phải là hôn mê sâu hay trạng thái thực vật, được phân biệt như sau: 

• Hôn mê sâu: Vẫn còn hoạt động điện não ở mức tối thiểu, có thể hồi phục.
• Trạng thái thực vật: Mất chức năng đại não nhưng thân não vẫn hoạt động, người bệnh có thể tự thở.
• Chết não: Cả đại não và thân não đều ngừng hoạt động vĩnh viễn.

Vì vậy, dù tim vẫn đập, da còn ấm, ngực vẫn nhấp nhô theo nhịp máy thở, thì về mặt y khoa và pháp lý, người bị chết não đã được coi là đã tử vong.

Các nguyên nhân thường gặp dẫn đến chết não

Chết não thường là hậu quả cuối cùng của những tổn thương cực kỳ nghiêm trọng khiến não bị thiếu oxy nặng hoặc áp lực nội sọ tăng cao không kiểm soát được. Các nguyên nhân phổ biến nhất bao gồm:

• Chấn thương sọ não nặng: Tai nạn giao thông, ngã cao, bị đánh mạnh vào đầu gây dập não lan tỏa, tụ máu lớn trong sọ.
• Tai biến mạch máu não nghiêm trọng: Xuất huyết dưới nhện lượng lớn; xuất huyết nhu mô não; nhồi máu não diện rộng - khi máu ứ đọng hoặc tắc nghẽn, áp lực nội sọ tăng vọt, chèn ép và làm ngừng tuần hoàn máu lên não.
• Thiếu oxy não kéo dài: Ngừng tuần hoàn (ngưng tim trên 5 - 10 phút), đuối nước, ngạt thở, sốc phản vệ nặng…
• Viêm não, viêm màng não nặng: Do vi khuẩn (mủ), virus (herpes, Nhật Bản B), lao… gây phù não cấp tính.
• Khối choán chỗ lớn trong sọ: U não ác tính, áp-xe não lớn, tụ máu mạn tính gây thoát vị não và chèn ép thân não.

Cơ chế chung: Khi áp lực trong hộp sọ vượt quá áp lực động mạch, máu không thể lên nuôi não dẫn đến tế bào thần kinh chết hàng loạt và cuối cùng là chết não xảy ra (chỉ trong vài phút đến vài giờ).

Chết não có chữa được không?

Chết não không thể chữa được. Chết não là tình trạng tổn thương vĩnh viễn và không thể hồi phục dưới bất kỳ phương pháp điều trị nào hiện nay. Lý do:

• Tế bào thần kinh trung ương (nơ-ron) khi chết sẽ không tái tạo được.
• Toàn bộ thân não (trung tâm điều khiển hô hấp và tim mạch tự nhiên) đã ngừng hoạt động.
• Mọi dấu hiệu “sống” còn lại (tim đập, thân nhiệt, cử động nhẹ) đều do máy thở và thuốc vận mạch duy trì, không phải do não điều khiển.

Nhiều gia đình nhầm tưởng người bệnh còn sống vì:

• Da vẫn hồng hào, ấm;
• Tim còn đập đều;
• Có những cử động tự phát ở tay chân (thực chất là phản xạ tủy sống, không liên quan đến não).

Nhưng tất cả trạng thái này là nhờ công nghệ hỗ trợ. Khi rút máy thở, mọi hoạt động sẽ ngừng ngay lập tức.

Tiêu chuẩn chẩn đoán chết não

Chẩn đoán chết não là một quyết định cực kỳ nghiêm trọng, mang tính pháp lý, nên phải tuân thủ quy trình chặt chẽ, thường do hội đồng gồm ít nhất 3 bác sĩ chuyên khoa (hồi sức, thần kinh, pháp y…) thực hiện.

Tiêu chuẩn lâm sàng bắt buộc

Người bệnh phải đáp ứng đồng thời tất cả các dấu hiệu sau:

• Hôn mê sâu không đáp ứng bất kỳ kích thích nào (điểm Glasgow bằng 3).
• Đồng tử giãn cố định, không phản xạ ánh sáng.
• Mất hoàn toàn phản xạ thân não gồm phản xạ giác mạc, phản xạ ho, nuốt, phản xạ mắt - đầu (doll’s eyes), phản xạ mắt - tiền đình (không chuyển động mắt khi bơm nước đá lạnh vào tai).
• Không tự thở (thử ngưng máy thở - Apnea test): Khi PaCO₂ trên 60 mmHg mà không có nỗ lực thở nào.

Xét nghiệm cận lâm sàng xác nhận

Để xác định chính xác tình trạng của người bệnh, bác sĩ không chỉ dựa vào triệu chứng mà cần thực hiện các xét nghiệm cận lâm sàng. Những kỹ thuật này giúp quan sát cấu trúc não, đánh giá lưu lượng máu và phát hiện các bất thường tiềm ẩn. Tùy vào biểu hiện và tình trạng cụ thể, bác sĩ sẽ chỉ định ít nhất 1 - 2 phương pháp nhằm đảm bảo kết quả chẩn đoán khách quan và chính xác nhất.

• Điện não đồ (EEG): Đường biểu thị phẳng hoàn toàn ≥ 30 phút.
• Siêu âm Doppler xuyên sọ: Không có dòng chảy máu trong não.
• Chụp mạch não số hóa xóa nền (DSA): Không thấy thuốc cản quang lên hệ mạch não.
• Chụp SPECT hoặc PET não: Không có hấp thu chất phóng xạ ở mô não.

Thời gian theo dõi

Thời gian theo dõi là yếu tố cần thiết để bác sĩ đánh giá diễn tiến triệu chứng và xác định nguy cơ biến chứng. Tùy vào độ tuổi và mức độ nghi ngờ thiếu máu não, thời gian quan sát và lặp lại xét nghiệm sẽ được điều chỉnh nhằm đảm bảo an toàn và chẩn đoán chính xác.

• Người lớn: Ít nhất 12 - 24 giờ kể từ khi có dấu hiệu lâm sàng đầu tiên.
• Trẻ em: Có thể cần thời gian theo dõi dài hơn (24 - 48 giờ) và làm lại xét nghiệm xác nhận

Chỉ khi tất cả các tiêu chuẩn trên đều được đáp ứng, hội đồng mới ký biên bản xác nhận chết não, đây chính là giấy chứng tử về mặt pháp lý.

Chết não là tình trạng mất hoàn toàn và không thể hồi phục mọi chức năng của não bộ và thân não. Dù máy móc có thể duy trì nhịp tim và hơi thở trong một thời gian, người bệnh đã thực sự tử vong theo tiêu chuẩn y khoa và pháp luật hiện hành. Việc hiểu đúng về chết não giúp gia đình giảm bớt đau khổ vì hy vọng hão huyền, đồng thời mở ra cơ hội nhân văn lớn lao: hiến tạng cứu sống nhiều người khác. Trong những giây phút khó khăn nhất, sự am hiểu chính là nguồn sức mạnh để đưa ra quyết định đúng đắn và trọn vẹn nhất.