Bệnh dịch hạch: Nguyên nhân, dấu hiệu và phương pháp điều trị

Bệnh dịch hạch là một bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn Yersinia pestis gây ra, thường lây từ động vật sang người qua vết cắn của bọ chét hoặc tiếp xúc với động vật nhiễm bệnh. 

Bệnh có ba dạng chính: Dịch hạch thể hạch (bubonic, tấn công hạch bạch huyết), thể máu (septicemic, trong máu), và thể phổi (pneumonic, ở phổi). Thể hạch là phổ biến nhất, trong khi thể phổi nguy hiểm nhất vì có thể lây từ người sang người qua ho, hắt hơi. Triệu chứng thường bao gồm sốt, ớn lạnh, đau hạch, hoặc khó thở (ở thể phổi). Bệnh không lây dễ dàng qua tiếp xúc thông thường, trừ thể phổi, và không lây qua ăn uống hay không khí nếu không có ho, hắt hơi từ người bệnh.

Vi khuẩn Yersinia pestis sống chủ yếu trên động vật như chuột, sóc, chó, mèo, và lây sang người qua bọ chét mang vi khuẩn. Bệnh từng gây ra những đại dịch kinh hoàng trong lịch sử, nhưng nay có thể kiểm soát tốt nhờ kháng sinh. Nếu không điều trị, bệnh dịch hạch có thể dẫn tới tử vong (tỷ lệ tử vong 30‑60% ở thể hạch, gần 100% ở thể phổi). Với điều trị bằng kháng sinh và chăm sóc y tế kịp thời, tiên lượng cải thiện đáng kể. Hiểu rõ bệnh dịch hạch giúp bạn nhận biết triệu chứng và phòng tránh hiệu quả, đặc biệt nếu tiếp xúc với động vật hoặc sống ở khu vực có nguy cơ.

Những dấu hiệu và triệu chứng của bệnh dịch hạch

Triệu chứng bệnh dịch hạch phụ thuộc vào dạng bệnh, thường xuất hiện 2-6 ngày sau khi nhiễm vi khuẩn:

• Thể hạch (bubonic): Sốt cao, ớn lạnh, đau đầu, mệt mỏi, và hạch bạch huyết sưng to, đau (gọi là “bubo”), thường ở bẹn, nách, hoặc cổ.
• Thể máu (septicemic): Sốt, ớn lạnh, đau bụng, chảy máu mũi, miệng, hoặc dưới da. Có thể gây hoại tử (đen ngón tay, chân) do tổn thương mô.
• Thể phổi (pneumonic): Sốt, khó thở, đau ngực, ho ra đờm có máu hoặc nước. Đây là dạng nguy hiểm nhất, gây suy hô hấp nhanh. 

Các triệu chứng chung như mệt mỏi, đau cơ, và chóng mặt có thể xuất hiện ở cả ba dạng. Nếu không trị sớm, bệnh tiến triển nhanh, đặc biệt ở thể phổi, có thể gây tử vong trong vài ngày.

Biến chứng có thể gặp của bệnh dịch hạch

Nếu không điều trị kịp thời, bệnh dịch hạch gây biến chứng nghiêm trọng:

• Hoại tử và mất chi: Thể máu có thể làm mô chết (hoại tử), khiến ngón tay, ngón chân, hoặc chi chuyển đen, cần cắt bỏ.
• Suy nội tạng: Vi khuẩn trong máu gây suy gan, thận, hoặc tim.
• Suy hô hấp: Thể phổi gây viêm phổi nặng, dẫn đến thiếu oxy và tử vong nếu không cấp cứu kịp.
• Viêm màng não: Vi khuẩn lan đến màng não, gây đau đầu dữ dội, lú lẫn, hoặc co giật.
• Nhiễm trùng lan rộng: Vi khuẩn lan khắp cơ thể, gây sốc nhiễm khuẩn, nguy hiểm tính mạng.

Điều trị kháng sinh sớm ngăn được hầu hết biến chứng, với tỷ lệ sống sót cao nếu bắt đầu trong 24 giờ sau triệu chứng.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Hãy đi khám ngay nếu bạn có các dấu hiệu sau:

• Sốt cao, ớn lạnh, hoặc sưng hạch đau sau khi bị bọ chét cắn hoặc tiếp xúc với động vật (như chuột, mèo).
• Khó thở, ho ra máu, hoặc đau ngực (nghi ngờ thể phổi).
• Chảy máu bất thường, như từ mũi, miệng, hoặc ngón tay, chân chuyển đen.
• Tiền sử tiếp xúc với người bệnh hoặc động vật chết bất thường.

Nếu nghi ngờ nhiễm bệnh, đặc biệt sau khi bị cắn hoặc ở khu vực có nguy cơ, liên hệ bác sĩ chuyên khoa truyền nhiễm ngay. Điều trị sớm là yếu tố sống còn.

Bệnh dịch hạch do vi khuẩn Yersinia pestis gây ra, lây lan chủ yếu qua các con đường sau:

• Vết cắn của bọ chét: Bọ chét cắn động vật nhiễm bệnh (như chuột, sóc) rồi cắn người, truyền vi khuẩn vào da.
• Tiếp xúc với động vật nhiễm bệnh: Chạm vào máu, mô, hoặc dịch cơ thể của động vật chết hoặc sống (như chuột, mèo) có thể truyền vi khuẩn. Ví dụ, lột da một con thỏ chết mà không đeo găng tay có thể khiến vi khuẩn xâm nhập qua vết xước.
• Lây từ người sang người (thể phổi): Vi khuẩn trong phổi người bệnh lan qua giọt bắn khi ho, hắt hơi. Ví dụ, nếu bạn ở gần người bệnh thể phổi và họ ho vào mặt bạn, vi khuẩn có thể vào phổi bạn.
• Vết xước trên da: Vi khuẩn từ động vật nhiễm bệnh xâm nhập qua vết cắt, trầy xước. Ví dụ, bạn làm vườn và bị cào xước khi tiếp xúc với đất dính máu chuột chết.

Bệnh không lây qua ăn uống hay tiếp xúc thông thường, trừ thể phổi. Hiểu rõ các con đường lây giúp bạn tránh nguy cơ, như đeo găng khi xử lý động vật hoặc dùng thuốc diệt bọ chét cho thú cưng.

Những ai có nguy cơ mắc bệnh dịch hạch?

Một số nhóm người dễ bị bệnh dịch hạch hơn:

• Người tiếp xúc với động vật: Người nuôi mèo, chó, hoặc làm việc với động vật hoang (như chuột, sóc).
• Người làm việc ngoài trời: Nông dân, thợ săn, hoặc người làm vườn ở khu vực có bọ chét.
• Người sống gần nguồn bệnh: Sống gần chuột, rác, hoặc động vật chết.
• Nhân viên y tế: Tiếp xúc với bệnh nhân thể phổi mà không có bảo hộ.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh dịch hạch

Ngoài các nhóm nguy cơ, một số yếu tố làm tăng khả năng mắc bệnh:

• Tiếp xúc bọ chét: Không dùng thuốc diệt bọ chét cho thú cưng.
• Xử lý động vật không an toàn: Không đeo găng tay khi làm việc với động vật chết.
• Vệ sinh kém: Sống gần rác hoặc nơi chuột sinh sống.
• Tiếp xúc gần người bệnh: Ở chung phòng với người bệnh thể phổi.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán bệnh dịch hạch

Chẩn đoán bệnh dịch hạch cần xét nghiệm chính xác để xác định vi khuẩn Yersinia pestis. Các bước bao gồm:

• Khám lâm sàng: Bác sĩ kiểm tra hạch sưng đau (bubo), thường ở nách, bẹn, hoặc cổ. Họ cũng xem xét dấu hiệu hoại tử (ngón tay đen) hoặc khó thở.
• Hỏi bệnh sử: Bác sĩ hỏi về tiền sử bị cắn, tiếp xúc động vật, hoặc ở gần người bệnh.
• Xét nghiệm máu: Lấy máu để tìm vi khuẩn hoặc kháng thể chống Yersinia pestis. Kết quả cho biết vi khuẩn có trong máu không (thể máu).
• Xét nghiệm dịch hạch: Bác sĩ dùng kim hút dịch từ hạch sưng để kiểm tra vi khuẩn. Quy trình này hơi đau nhưng nhanh, giúp xác định thể hạch.
• Xét nghiệm đờm: Nếu nghi ngờ thể phổi, bác sĩ lấy đờm (khi bạn ho) để tìm vi khuẩn.
• Xét nghiệm PCR: Phát hiện DNA vi khuẩn trong máu, dịch hạch, hoặc đờm, thường dùng ở bệnh viện lớn để xác nhận chính xác.

Chẩn đoán cần nhanh, vì bệnh tiến triển trong vài ngày. Nếu bạn có sốt và sưng hạch sau khi bị cắn, hãy đi khám ngay để làm xét nghiệm.

Phương pháp điều trị bệnh dịch hạch hiệu quả

Bệnh dịch hạch có thể chữa khỏi nếu điều trị sớm bằng kháng sinh. Các phương pháp bao gồm:

Kháng sinh

• Gentamicin hoặc streptomycin: Tiêm tĩnh mạch, thường dùng cho thể phổi hoặc nặng, tiêu diệt vi khuẩn nhanh. Ví dụ, bạn có thể được tiêm gentamicin trong bệnh viện 7-10 ngày.
• Doxycycline, ciprofloxacin: Uống hoặc tiêm, phù hợp cho thể hạch hoặc nhẹ hơn. Ví dụ, uống doxycycline 2 lần/ngày trong 10 ngày giúp chữa thể hạch.

Hỗ trợ triệu chứng

Nếu khó thở (thể phổi), bạn có thể được cung cấp oxy hoặc máy thở. Đau hạch có thể dùng thuốc giảm đau, như paracetamol.

Nhập viện

Thể phổi hoặc máu thường cần theo dõi tại bệnh viện để tiêm kháng sinh và kiểm tra biến chứng. Ví dụ, nếu bạn ho ra máu, bác sĩ sẽ giữ bạn ở phòng cách ly.

Theo dõi sau điều trị

Tái khám sau 1-2 tuần để kiểm tra hạch, phổi, hoặc máu. Xét nghiệm PCR có thể làm lại để đảm bảo vi khuẩn đã hết.

Điều trị biến chứng

Nếu có hoại tử, bác sĩ có thể cắt bỏ mô chết. Ví dụ, ngón tay đen do thể máu có thể cần phẫu thuật nhỏ.

Điều trị cần bắt đầu trong 24 giờ sau triệu chứng để đạt hiệu quả cao. Nếu tuân thủ, bạn có thể hồi phục trong 1-2 tuần, và hạch sưng sẽ giảm dần.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của bệnh dịch hạch

Chế độ sinh hoạt:

• Nghỉ ngơi đầy đủ: Ngủ 7-8 giờ/ngày, tránh làm việc nặng để cơ thể hồi phục.
• Giữ vệ sinh: Rửa tay thường xuyên, tắm sạch để tránh nhiễm trùng thêm.
• Tránh tiếp xúc động vật: Không chạm chuột, mèo hoang, hoặc động vật chết.
• Bảo vệ khỏi bọ chét: Mặc áo dài, dùng thuốc xịt côn trùng khi đi vào khu vực có nhiều chuột.
• Cách ly (nếu thể phổi): Nếu ho ra máu, ở phòng riêng và đeo khẩu trang để tránh lây cho người khác.

Chế độ dinh dưỡng:

• Thực phẩm giàu protein: Cá, gà, trứng, hoặc đậu hỗ trợ tái tạo mô và miễn dịch.
• Vitamin C và kẽm: Cam, ớt chuông, hạt bí giúp chống viêm và lành vết thương.
• Ngũ cốc nguyên cám: Gạo lứt, yến mạch cung cấp năng lượng bền vững.
• Hạn chế đồ chiên, ngọt: Tránh khoai tây chiên, bánh ngọt để không làm tăng viêm. Chọn trái cây tươi thay vì nước ngọt.
• Uống đủ nước: 2 lít/ngày để hỗ trợ cơ thể thải độc. 

Phương pháp phòng ngừa bệnh dịch hạch hiệu quả

Để tránh nhiễm bệnh dịch hạch, bạn có thể làm theo các cách sau:

• Tránh bọ chét: Dùng thuốc diệt bọ chét cho thú cưng.
• Không chạm động vật chết: Đeo găng tay nếu phải xử lý chuột, sóc chết.
• Giữ vệ sinh môi trường: Dọn rác, đậy thùng rác để giảm chuột.
• Đeo khẩu trang (nếu cần): Nếu chăm sóc người bệnh thể phổi, dùng khẩu trang và rửa tay kỹ.
• Khám sớm: Nếu bị bọ chét cắn hoặc sốt sau tiếp xúc động vật, đi khám ngay để dùng kháng sinh dự phòng.