Bệnh Chikungunya là gì? Những vấn đề cần biết về bệnh Chikungunya

Chikungunya là một bệnh do virus Chikungunya (CHIKV) - một loại virus RNA thuộc chi alphavirus của họ Togaviridae gây ra. Tên "Chikungunya" có nguồn gốc từ tiếng Kimakonde (hay Makonde) ở miền nam Tanzania, có nghĩa là "uốn cong" hoặc "đi khom lưng", mô tả tư thế co quắp của những người bệnh bị đau khớp nghiêm trọng.

Virus Chikungunya lây truyền sang người chủ yếu qua vết đốt của muỗi bị nhiễm bệnh, đặc biệt là muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus. Hai loài muỗi này cũng là vật trung gian truyền bệnh sốt xuất huyết và virus Zika. Muỗi Aedes đốt chủ yếu vào ban ngày, với Aedes aegypti có khả năng đốt cả trong nhà và ngoài trời và chúng đẻ trứng ở các vật chứa nước đọng. Mặc dù hiếm gặp, virus Chikungunya cũng có thể lây truyền qua tiếp xúc với máu của người nhiễm bệnh.

Các ổ dịch Chikungunya đã được ghi nhận ở nhiều khu vực trên thế giới gồm châu Phi, châu Mỹ, châu Á, châu Âu và các đảo ở Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Virus này được xác định lần đầu tiên ở Cộng hòa Tanzania vào năm 1952. Kể từ năm 2004, các đợt bùng phát Chikungunya trở nên thường xuyên và lan rộng hơn, một phần do virus thích nghi để lây truyền dễ dàng hơn qua muỗi Aedes albopictus và do virus Chikungunya được đưa vào các quần thể chưa có miễn dịch. Hiện nay, virus Chikungunya đã được xác định ở hơn 110 quốc gia ở châu Á, châu Phi, châu Âu và châu Mỹ.

Các trường hợp tử vong do Chikungunya rất hiếm và thường xảy ra ở trẻ sơ sinh, người cao tuổi hoặc những người có bệnh nền khác. Tuy nhiên, các triệu chứng của bệnh có thể nghiêm trọng, kéo dài và gây suy nhược.

Những triệu chứng của bệnh Chikungunya

Hầu hết những người nhiễm virus Chikungunya sẽ phát triển các triệu chứng. Các triệu chứng thường bắt đầu 3 - 7 ngày sau khi bị muỗi nhiễm bệnh đốt. Trong những bệnh nhân có triệu chứng, bệnh thường khởi phát đột ngột sau 4 - 8 ngày (phạm vi từ 2 - 12 ngày) sau vết đốt.

Các triệu chứng phổ biến nhất của Chikungunya là sốt và đau khớp. Sốt đôi khi có thể lên tới 40°C. Đau khớp thường kéo dài vài ngày, nhưng có thể kéo dài hàng tuần, hàng tháng hoặc thậm chí hàng năm. Đau khớp thường có tính chất đối xứng và ưu tiên các khớp xa.

Các triệu chứng khác có thể bao gồm đau đầu, đau cơ, sưng khớp và phát ban. Ít phổ biến hơn, các triệu chứng trên có thể đi kèm với phát ban dạng sẩn (tương tự sởi hoặc rôm sảy), viêm kết mạc, buồn nôn và nôn.

Các triệu chứng của Chikungunya tương tự với các bệnh do virus khác như sốt xuất huyết và Zika, điều này có thể dẫn đến chẩn đoán sai và gây khó khăn cho việc xác định chính xác số lượng người nhiễm bệnh. Trong trường hợp không có đau khớp đáng kể, các triệu chứng ở người nhiễm bệnh thường nhẹ và nhiễm trùng có thể bị bỏ qua.

Tác động của bệnh Chikungunya với sức khỏe 

Mặc dù virus Chikungunya hiếm khi gây tử vong, nhưng các triệu chứng của nó có thể nghiêm trọng và gây suy nhược. Sốt cấp tính thường giảm trong vòng một tuần kể từ khi khởi phát. Tuy nhiên, đau khớp và các triệu chứng khác có thể kéo dài hoặc tái phát trong thời gian dài hơn, gây suy nhược và tàn tật. Điều này ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống của bệnh nhân.

Biến chứng có thể gặp khi mắc bệnh Chikungunya

Các biến chứng nghiêm trọng của Chikungunya là hiếm gặp. Tuy nhiên, một số trường hợp đã được báo cáo với các biến chứng về mắt, tim và thần kinh. Các biến chứng nghiêm trọng có thể bao gồm:

• Viêm gan.
• Viêm cơ tim.
• Các bệnh thần kinh như hội chứng Guillain-Barré, viêm tủy và viêm màng não đặc biệt là ở trẻ sơ sinh.
• Bệnh về mắt như viêm màng bồ đào và viêm võng mạc.
• Các tổn thương da nghiêm trọng.
• Bệnh thận.

Những người ở các nhóm tuổi đặc biệt có nguy cơ cao mắc bệnh nặng hơn. Điều này bao gồm trẻ sơ sinh bị nhiễm bệnh trong quá trình sinh từ người mẹ bị nhiễm hoặc bị muỗi nhiễm bệnh đốt trong những tuần đầu sau sinh và người cao tuổi có các bệnh lý tiềm ẩn như huyết áp cao, đái tháo đường hoặc bệnh tim. Bệnh nhân mắc bệnh nặng cần phải nhập viện vì nguy cơ tổn thương cơ quan và tử vong.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Nếu bạn hoặc thành viên trong gia đình có các triệu chứng như sốt đột ngột, đau khớp và đã từng sống hoặc đi du lịch đến các khu vực lưu hành bệnh Chikungunya, bạn nên đến khám bác sĩ càng sớm càng tốt. Điều quan trọng là phải thông báo cho bác sĩ biết về thời gian và địa điểm bạn đã đi du lịch để hỗ trợ chẩn đoán chính xác.

Nguyên nhân chính gây bệnh Chikungunya là virus Chikungunya (CHIKV) được truyền sang người thông qua vết đốt của muỗi cái bị nhiễm bệnh. Hai loài muỗi phổ biến nhất truyền virus này là Aedes aegypti và Aedes albopictus. Những loài muỗi này cũng có khả năng truyền virus gây bệnh sốt xuất huyết và Zika.

Khi một con muỗi chưa nhiễm bệnh đốt một người có virus Chikungunya lưu hành trong máu, muỗi sẽ nuốt virus. Virus sau đó nhân lên trong cơ thể muỗi trong vài ngày, đi vào tuyến nước bọt của nó và có thể lây truyền sang vật chủ người mới khi muỗi đốt. Virus lại bắt đầu nhân lên trong người mới nhiễm bệnh này và đạt nồng độ cao trong máu, tại thời điểm đó họ có thể tiếp tục lây nhiễm sang các con muỗi khác và duy trì chu trình lây truyền. Mặc dù chủ yếu lây truyền qua muỗi, virus Chikungunya trong những trường hợp hiếm hoi có thể lây truyền qua tiếp xúc với máu của người nhiễm bệnh.

Những ai có nguy cơ mắc phải bệnh Chikungunya?

Bất kỳ ai bị muỗi nhiễm virus Chikungunya đốt đều có nguy cơ mắc bệnh. Tuy nhiên, một số nhóm người có nguy cơ cao hơn:

• Người đi du lịch đến các khu vực lưu hành hoặc đang có dịch Chikungunya.
• Nhân viên phòng thí nghiệm làm việc với virus Chikungunya.
• Người dân sống ở các khu vực có quần thể muỗi Aedes aegypti hoặc Aedes albopictus.
• Các quần thể chưa có miễn dịch mà virus Chikungunya chưa từng lưu hành trước đây có nguy cơ cao bùng phát dịch lớn.
• Trẻ sơ sinh bị nhiễm trong quá trình sinh hoặc trong những tuần đầu sau sinh.
• Người cao tuổi (từ 65 tuổi trở lên).
• Người có các bệnh lý nền như huyết áp cao, tiểu đường hoặc bệnh tim.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải bệnh Chikungunya

Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh Chikungunya:

• Sống hoặc đi du lịch đến các khu vực lưu hành bệnh hoặc các khu vực đã báo cáo lây truyền trong vòng 15 ngày trước khi xuất hiện triệu chứng.
• Tiếp xúc với vết muỗi đốt do thiếu các biện pháp phòng ngừa.
• Các yếu tố khí hậu và tăng số lượng địa điểm sinh sản của muỗi như các vật chứa nước.
• Chương trình kiểm soát muỗi không có hoặc bị giảm sút.
• Sự du nhập virus vào các khu vực mới thông qua việc đi lại của con người hoặc vận chuyển hàng hóa (ví dụ: trứng/ấu trùng muỗi trong lốp xe).
• Sự thích nghi của virus cho phép nó lây lan dễ dàng hơn bởi muỗi Aedes albopictus.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán bệnh Chikungunya

Bệnh Chikungunya được nghi ngờ ở những bệnh nhân có khởi phát sốt đột ngột và đau khớp đã từng sống hoặc đi du lịch đến các khu vực lưu hành bệnh. Để chẩn đoán xác định Chikungunya cần thực hiện xét nghiệm máu. Virus có thể được phát hiện trực tiếp trong mẫu máu lấy trong tuần đầu tiên của bệnh bằng các xét nghiệm như phản ứng chuỗi polymerase phiên mã ngược (RT-PCR). Xét nghiệm RT-PCR được khuyến nghị trong vòng 8 ngày đầu tiên nhiễm bệnh.

Đối với bệnh nhân xuất hiện triệu chứng sau hơn 7 ngày, có thể thực hiện xét nghiệm huyết thanh học để tìm kháng thể IgM đặc hiệu với virus. Mức kháng thể thường có thể phát hiện được vào tuần đầu tiên sau khi khởi phát bệnh và có thể vẫn được phát hiện trong khoảng 2 tháng. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng kháng thể có thể phản ứng chéo với các alphavirus khác và với flavivirus (ví dụ: virus sốt xuất huyết), dẫn đến kết quả dương tính giả. 

Việc phân lập virus cũng là một phương pháp chẩn đoán. Đối với các mẫu được lấy cách nhau ít nhất ba tuần, tăng gấp bốn lần giá trị IgG cũng có thể là dấu hiệu của nhiễm trùng.

Điều quan trọng là phải loại trừ nhiễm virus sốt xuất huyết vì virus sốt xuất huyết và Zika được truyền bởi cùng loại muỗi và có các đặc điểm lâm sàng tương tự Chikungunya. Việc quản lý lâm sàng phù hợp đối với sốt xuất huyết có thể cải thiện kết quả điều trị.

Phương pháp điều trị bệnh Chikungunya

Nội khoa

Hiện tại không có thuốc đặc hiệu để điều trị virus Chikungunya. Việc điều trị Chikungunya chủ yếu là chăm sóc hỗ trợ và làm giảm triệu chứng.

• Bệnh nhân được khuyến nghị nghỉ ngơi đầy đủ và uống nhiều nước.
• Sử dụng thuốc giảm đau và hạ sốt để giảm sốt và đau khớp cấp tính.
• Acetaminophen hoặc paracetamol được khuyến nghị là liệu pháp đầu tay để giảm sốt và đau khớp ở các khu vực lưu hành sốt xuất huyết, nhằm giảm nguy cơ xuất huyết cho đến khi sốt xuất huyết được loại trừ.
• Không nên dùng aspirin hoặc các thuốc chống viêm không steroid (NSAID) như ibuprofen, naproxen, cho đến khi sốt xuất huyết có thể được loại trừ, để giảm nguy cơ chảy máu.
• Đối với những cơn đau kéo dài, vật lý trị liệu có thể hữu ích.

Ngoại khoa

Không có phương pháp điều trị ngoại khoa cho bệnh lý này.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn nặng của bệnh Chikungunya

Chế độ dinh dưỡng

Chế độ dinh dưỡng cho người bệnh Chikungunya tập trung vào việc bù nước, cung cấp đủ năng lượng và chất dinh dưỡng để tăng cường sức đề kháng và phục hồi cơ thể. Người bệnh cần uống nhiều nước, ăn các thực phẩm dễ tiêu hóa, giàu vitamin và khoáng chất như trái cây, rau xanh, cháo, súp và các nguồn protein. 

Chế độ sinh hoạt

• Nghỉ ngơi đầy đủ là rất quan trọng để cơ thể hồi phục.
• Tuân thủ lời khuyên của bác sĩ về việc sử dụng thuốc giảm đau và hạ sốt.
• Ngăn ngừa muỗi đốt trong tuần đầu tiên của bệnh vì khi bị Chikungunya, virus có thể có trong máu. Việc bị muỗi đốt trong giai đoạn này có thể khiến virus lây sang muỗi, sau đó muỗi nhiễm bệnh có thể truyền virus sang người khác.

Phương pháp phòng ngừa bệnh Chikungunya hiệu quả

Đặc hiệu

Hiện có hai loại vắc xin Chikungunya đã được cấp phép và/hoặc khuyến nghị sử dụng cho các quần thể có nguy cơ ở một số quốc gia, nhưng chúng chưa được phổ biến rộng rãi.

• Một loại vắc xin là vắc xin virus sống giảm độc lực liều đơn. Nó có thể được sử dụng cho những người từ 18 tuổi trở lên có nguy cơ cao tiếp xúc với virus Chikungunya do đi lại nước ngoài hoặc làm việc trong phòng thí nghiệm. Tuy nhiên, vắc xin này không nên dùng cho người bị suy giảm miễn dịch. Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) đã tạm ngừng cấp phép cho vắc xin này do các sự kiện bất lợi nghiêm trọng bao gồm nhập viện, viêm não và tử vong.
• Một loại vắc xin thứ hai, sử dụng một phân tử giống virus nhưng bản thân không phải là virus, cũng đã được phát triển và có thể được sử dụng cho những người từ 12 tuổi trở lên có nguy cơ cao, chẳng hạn như người đi du lịch đến các khu vực lưu hành bệnh và nhân viên phòng thí nghiệm có nguy cơ.

Không đặc hiệu

Tránh muỗi đốt là cách tốt nhất để bảo vệ khỏi nhiễm virus Chikungunya. Chúng ta có thể áp dụng các biện pháp sau:

Kiểm soát vector muỗi:

• Giảm các địa điểm sinh sản của muỗi thông qua việc dọn sạch và làm sạch các vật chứa nước hàng tuần, xử lý chất thải và hỗ trợ các chương trình kiểm soát muỗi tại địa phương.
• Trong các đợt bùng phát, có thể phun thuốc diệt côn trùng để tiêu diệt muỗi trưởng thành bay lượn, áp dụng lên bề mặt trong và xung quanh các vật chứa nơi muỗi đậu, và sử dụng để xử lý nước trong các vật chứa để tiêu diệt ấu trùng muỗi chưa trưởng thành.
• Cải thiện cơ sở hạ tầng nhà ở (ví dụ: thiết kế nhà không cho muỗi vào, cung cấp nước sạch, loại bỏ chất thải rắn và các vật chứa nước được bịt kín).
• Giám sát tình hình kháng thuốc trừ sâu.

Tránh bị muỗi đốt bằng cách:

• Sử dụng thuốc chống côn trùng có chứa DEET, IR3535 hoặc icaridin lên da và quần áo. Các sản phẩm chứa tinh dầu bạch đàn chanh hoặc PMD cũng có thể hiệu quả.
• Mặc quần áo che kín toàn bộ cơ thể để giảm thiểu tiếp xúc da với muỗi đốt ban ngày.
• Sử dụng màn chắn cửa sổ và cửa ra vào để ngăn muỗi vào nhà.
• Sử dụng điều hòa không khí cũng có tác dụng xua đuổi muỗi.
• Ngủ dưới màn chống muỗi (đặc biệt đối với trẻ nhỏ, người bệnh hoặc người già ngủ vào ban ngày).
• Sử dụng nhang muỗi và máy hóa hơi thuốc diệt côn trùng.
• Tránh đi lại đến các khu vực đang có dịch.

Kiểm soát muỗi và giảm các địa điểm sinh sản của muỗi: Điều này đòi hỏi sự huy động của cộng đồng trong việc dọn dẹp và làm sạch các vật chứa nước hàng tuần, xử lý rác thải và hỗ trợ các chương trình kiểm soát muỗi tại địa phương.