Viêm khớp dạng thấp: Triệu chứng, nguyên nhân, cách điều trị và phòng ngừa

Viêm khớp dạng thấp (rheumatoid arthritis) là bệnh tự miễn hệ thống chủ yếu tổn thương các khớp đối xứng, bắt đầu từ màng hoạt dịch và dần ảnh hưởng tới sụn, xương dưới sụn và gân. 

Quá trình viêm mạn tính do tương tác giữa tế bào miễn dịch và cytokine gây hủy hoại cấu trúc khớp, đồng thời có thể kèm theo biểu hiện ngoài khớp như nodules dạng thấp ở da, viêm màng tim, viêm phổi và rối loạn mạch máu. Bệnh thường khởi phát ở tuổi trung niên nhưng có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi và phụ nữ có tỷ lệ mắc cao hơn nam giới.

Những dấu hiệu và triệu chứng của viêm khớp dạng thấp 

Triệu chứng lâm sàng thường tiến triển âm thầm, ảnh hưởng tới sinh hoạt hàng ngày, cụ thể:

• Người bệnh có thể cảm thấy đau và cứng khớp vào buổi sáng kéo dài hơn nửa giờ.
• Người bệnh có thể thấy sưng, nóng và mềm tại các khớp nhỏ như khớp cổ tay, khớp ngón tay và khớp bàn chân.
• Người bệnh có thể gặp tình trạng mệt mỏi thường xuyên, ăn kém và giảm cân nhẹ không rõ nguyên nhân.
• Người bệnh có thể thấy hạn chế vận động và mất chức năng cầm nắm, nắm chặt do biến dạng khớp lâu ngày.
• Người bệnh có thể có dấu hiệu sốt nhẹ tái diễn khi bệnh hoạt động.
• Người bệnh có thể xuất hiện u cục dưới da tại vùng chịu lực, gọi là nốt dạng thấp.

Biến chứng có thể gặp khi mắc viêm khớp dạng thấp 

Viêm khớp dạng thấp nếu không được kiểm soát tốt có thể để lại hậu quả chức năng và ảnh hưởng hệ thống, bao gồm:

• Người bệnh có thể phát triển biến dạng khớp vĩnh viễn như ngón tay hình cổ cò hoặc lệch trục khớp.
• Người bệnh có thể mất khả năng lao động do đau mạn tính và giới hạn vận động.
• Người bệnh có thể bị xẹp khớp hoặc tiêu xương quanh khớp dẫn đến bất động từng phần.
• Người bệnh có thể gặp các bệnh lý ngoài khớp như viêm phổi, viêm màng tim, viêm mắt hoặc tổn thương thận liên quan thuốc.
• Người bệnh có thể tăng nguy cơ nhiễm trùng do điều trị ức chế miễn dịch và do bệnh nền mạn tính.
• Người bệnh có thể có nguy cơ tim mạch tăng do viêm mạn gây xơ vữa sớm.

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Tiếp cận chuyên khoa sớm giúp chẩn đoán và khởi trị trước khi tổn thương cố định xuất hiện, bởi vậy người bệnh nên đi khám khi có các dấu hiệu sau:

• Có tình trạng cứng khớp buổi sáng kéo dài hơn 30 phút kèm sưng nhiều khớp đối xứng.
• Có giảm chức năng tay, khó cầm nắm đồ đạc hoặc bất kỳ dấu hiệu biến dạng khớp mới.
• Mệt mỏi kéo dài kèm sốt nhẹ không giải thích được.
• Có dấu hiệu ngoài khớp như đỏ đau mắt, khó thở, đau ngực hoặc nốt dưới da.
• Điều trị ức chế miễn dịch nên khám ngay khi có sốt, ho kéo dài hoặc dấu hiệu nhiễm trùng.

Nguyên nhân chính xác chưa rõ nhưng nhiều yếu tố di truyền và môi trường tương tác dẫn đến rối loạn miễn dịch như:

• Người bệnh có thể mang gen liên quan kháng nguyên HLA-DRB1 làm tăng nguy cơ phát triển hội chứng viêm tự miễn.
• Người bệnh có thể bị kích hoạt miễn dịch sau phơi nhiễm tác nhân môi trường như hút thuốc làm thay đổi neoantigen và phản ứng miễn dịch.
• Người bệnh có thể có rối loạn điều hòa tế bào T và tế bào B dẫn tới sản xuất tự kháng thể như rheumatoid factor và anti-CCP.
• Người bệnh có thể chịu ảnh hưởng của yếu tố nội tiết và viêm nhiễm kéo dài góp phần duy trì trạng thái hoạt hóa miễn dịch.
• Người bệnh có thể có yếu tố sinh thái như vi khuẩn đường ruột biến đổi tác động tới đáp ứng miễn dịch hệ thống.

Những ai có nguy cơ mắc phải viêm khớp dạng thấp? 

Một số nhóm đối tượng có xác suất mắc bệnh cao hơn cần được tư vấn và theo dõi sớm, bao gồm:

• Người có tiền sử gia đình có bệnh tự miễn hoặc thành viên mắc viêm khớp dạng thấp có nguy cơ tăng.
• Người hút thuốc lá có nguy cơ mắc bệnh và bệnh tiến triển nặng hơn so với không hút.
• Người nữ ở độ tuổi trung niên có tỷ lệ mắc cao hơn nam giới.
• Người có rối loạn chuyển hóa hoặc phơi nhiễm nghề nghiệp với một số hóa chất có thể có nguy cơ cao hơn.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải viêm khớp dạng thấp 

Ngoài yếu tố di truyền, nhiều yếu tố lối sống và môi trường góp phần thúc đẩy phát bệnh hoặc làm nặng tiến triển như:

• Tiếp tục hút thuốc trong thời gian dài vì nicotine và các chất oxy hóa ảnh hưởng miễn dịch.
• Duy trì chế độ dinh dưỡng nghèo chất chống viêm và ít thực phẩm thực vật.
• Tiếp xúc nghề nghiệp với silica hoặc một số tác nhân hóa học có liên quan.
• Stress, căng thẳng tâm lý kéo dài làm rối loạn điều hòa miễn dịch.
• Rối loạn hệ vi sinh đường ruột làm thay đổi đáp ứng miễn dịch tại chỗ và toàn thân.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán viêm khớp dạng thấp 

Chẩn đoán dựa trên biểu hiện lâm sàng, xét nghiệm huyết thanh và hình ảnh khớp để xác nhận hoạt động viêm và tổn thương. Không có xét nghiệm đơn lẻ nào đủ để kết luận, sự kết hợp lâm sàng và cận lâm sàng là then chốt, cụ thể:

• Bác sĩ sẽ khai thác triệu chứng khởi phát, phân bố khớp và thời gian cứng khớp buổi sáng.
• Xét nghiệm huyết thanh tìm rheumatoid factor và anti-CCP hỗ trợ chẩn đoán, đồng thời đánh giá phản ứng viêm như CRP và tốc độ lắng máu.
• Xét nghiệm công thức máu để phát hiện thiếu máu của bệnh mạn tính hoặc bạch cầu tăng khi có hoạt động.
• Chụp X-quang khớp để đánh giá khoảng gian khớp, xói mòn xương và biến dạng; siêu âm hoặc MRI giúp phát hiện viêm hoạt dịch sớm và tổn thương gân.

Phương pháp điều trị viêm khớp dạng thấp

Mục tiêu điều trị là giảm viêm, ngăn tổn thương khớp vĩnh viễn và tối ưu hóa chức năng với các biện pháp chữa trị như sau:

• Bác sĩ sẽ bắt đầu thuốc chống thấp khớp làm chậm tiến triển (DMARD) sớm, tiêu biểu là methotrexate, và theo dõi tác dụng phụ.
• Bác sĩ có thể sử dụng thuốc sinh học nhắm trúng mục tiêu cytokine hoặc tế bào miễn dịch khi đáp ứng với DMARD cổ điển không đạt yêu cầu.
• Bác sĩ có thể kê ngắn hạn thuốc chống viêm không steroid hoặc corticosteroid để kiểm soát triệu chứng cấp tính và giảm viêm nhanh.
• Bác sĩ sẽ phối hợp vật lý trị liệu, phục hồi chức năng và dụng cụ trợ giúp để duy trì tầm vận động và giảm đau khi cần.
• Bác sĩ có thể cân nhắc can thiệp phẫu thuật chỉnh sửa biến dạng hoặc thay khớp khi tổn thương cấu trúc đã tiến triển gây mất chức năng nghiêm trọng. 

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của viêm khớp dạng thấp 

Chế độ sinh hoạt: 

Thay đổi hành vi cá nhân kết hợp phục hồi chức năng góp phần giảm đau, duy trì chức năng và cải thiện chất lượng sống, bao gồm:

• Người bệnh nên duy trì chương trình tập luyện thích hợp gồm các bài tập tăng sức mạnh cơ quanh khớp, tập duỗi và cải thiện sự dẻo dai.
• Người bệnh nên nghỉ ngơi hợp lý trong giai đoạn bùng phát để tránh gánh nặng lên khớp bị viêm.
• Người bệnh nên sử dụng các hỗ trợ dụng cụ khi cần để giảm lực tác động lên khớp và bảo tồn chức năng.
• Người bệnh nên tham gia chương trình giáo dục bệnh nhân về quản lý đau, kỹ thuật bảo tồn khớp và xử trí tác dụng phụ của thuốc.
• Người bệnh nên tuân thủ lịch khám và xét nghiệm để theo dõi tiến triển và điều chỉnh điều trị kịp thời. 

Chế độ dinh dưỡng:

Dưới đây là những khuyến nghị dinh dưỡng giúp hỗ trợ giảm viêm và tăng cường tổng trạng: 

• Người bệnh nên ưu tiên thực phẩm giàu acid béo omega-3 như cá béo, hạt lanh và hạt chia để giảm phản ứng viêm hệ thống.
• Người bệnh nên tăng lượng trái cây và rau củ màu sắc đa dạng để cung cấp chất chống oxy hóa và chất xơ.
• Người bệnh nên hạn chế thức ăn giàu chất béo bão hòa và thực phẩm chế biến sẵn vì chúng có thể làm tăng phản ứng viêm.
• Người bệnh nên kiểm soát cân nặng để giảm áp lực cơ học lên khớp và cải thiện đáp ứng điều trị.
• Người bệnh nên thảo luận với chuyên gia dinh dưỡng về bổ sung vitamin D và canxi khi có nguy cơ loãng xương do bệnh hoặc thuốc.

Phương pháp phòng ngừa viêm khớp dạng thấp

Biện pháp phòng ngừa tập trung vào giảm yếu tố nguy cơ, phát hiện sớm và tiêm chủng phòng nhiễm trùng cho người bệnh đang điều trị ức chế miễn dịch, cụ thể:

• Nên tránh hút thuốc vì tác nhân này làm tăng nguy cơ khởi phát và nặng bệnh.
• Người bệnh cần được tiêm chủng đầy đủ trước khi bắt đầu thuốc sinh học hoặc thuốc ức chế miễn dịch theo khuyến cáo chuyên khoa, ví dụ vắc xin cúm hàng năm và vắc xin phế cầu cho nhóm có nguy cơ.
• Người bệnh nên điều trị kịp thời các nhiễm trùng ổ khởi phát và duy trì vệ sinh răng miệng tốt để giảm kích hoạt miễn dịch.
• Người bệnh nên thực hiện sàng lọc khi có biểu hiện triệu chứng để bắt đầu điều trị sớm, hạn chế tổn thương khớp không hồi phục.
• Người bệnh nên duy trì chế độ ăn và vận động lành mạnh, kiểm soát cân nặng và quản lý căng thẳng để giảm yếu tố thúc đẩy viêm.

Viêm khớp dạng thấp là bệnh mạn tính cần tiếp cận toàn diện với chẩn đoán sớm, điều trị dứt điểm theo mục tiêu và hỗ trợ phục hồi chức năng để phòng tổn thương không hồi phục. Điều chỉnh lối sống, tiêm chủng đầy đủ trước khi dùng thuốc ức chế miễn dịch và tuân thủ theo dõi y tế giúp giảm biến chứng và duy trì khả năng hoạt động hàng ngày.