Suy tuyến thượng thận là gì? Những vấn đề cần biết về suy tuyến thượng thận

Tuyến thượng thận là hai tuyến nội tiết nhỏ, nằm trên đỉnh của mỗi quả thận, có hình dạng tam giác. Chúng sản xuất nhiều hormone quan trọng gồm cortisol, aldosterone, adrenaline và norepinephrine, giúp điều chỉnh các chức năng thiết yếu của cơ thể như huyết áp, quá trình trao đổi chất, cân bằng muối và nước, cũng như phản ứng của cơ thể với căng thẳng. Sự thiếu hụt các hormone này gây ra bệnh suy tuyến thượng thận. 

Suy tuyến thượng thận có thể được phân loại thành:

• Suy tuyến thượng thận nguyên phát: Suy tuyến thượng thận nguyên phát còn được gọi là bệnh Addison xảy ra khi lớp ngoài của tuyến thượng thận (vỏ thượng thận) bị tổn thương và không thể tạo ra đủ hormone cortisol và aldosterone.

• Suy tuyến thượng thận thứ phát: Xảy ra khi tuyến yên gần não không kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol do thiếu hụt hormone adrenocorticotropic (ACTH).

Những triệu chứng của suy tuyến thượng thận

Các triệu chứng của suy tuyến thượng thận thường xuất hiện từ từ, đôi khi kéo dài trong nhiều tháng, khiến người bệnh có thể bỏ qua khi mới xuất hiện. Các hormone do tuyến thượng thận sản xuất, đặc biệt là cortisol và aldosterone giúp điều chỉnh quá trình trao đổi chất, hệ thống miễn dịch, huyết áp và các chức năng quan trọng khác. Khi thiếu hụt các hormon này gây các triệu chứng sau:

• Mệt mỏi.
• Chóng mặt hoặc ngất xỉu khi đứng dậy sau khi ngồi hoặc nằm xuống do hạ huyết áp tư thế.
• Đổ mồ hôi do lượng đường trong máu thấp.
• Rối loạn tiêu hóa, tiêu chảy hoặc nôn mửa.
• Đau bụng.
• Yếu cơ hoặc đau khớp.
• Thèm muối.

Các triệu chứng khác có thể gây thay đổi ngoại hình và tinh thần:

• Giảm cân do chán ăn.
• Rụng lông trên cơ thể.
• Các vùng da sẫm màu, đặc biệt ở sẹo và nốt ruồi.
• Trầm cảm và dễ cáu kỉnh.
• Giảm ham muốn tình dục ở phụ nữ.

Tác động của suy tuyến thượng thận với sức khỏe 

Suy tuyến thượng thận ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, gây ra các triệu chứng như mệt mỏi, huyết áp thấp, sạm da, đau bụng, buồn nôn và có thể dẫn đến biến chứng nguy hiểm như cơn suy tuyến thượng thận cấp gây sốc, hôn mê hoặc tử vong nếu không được điều trị kịp thời. Tình trạng này cần được chẩn đoán sớm và điều trị tích cực để kiểm soát các triệu chứng và duy trì chất lượng cuộc sống.

Biến chứng có thể gặp khi mắc suy tuyến thượng thận

Biến chứng nguy hiểm nhất của suy tuyến thượng thận là cơn bão thượng thận hay còn gọi là cơn Addisonian hay suy tuyến thượng thận cấp tính, có thể đe dọa tính mạng. Cơn bão thượng thận có thể được kích hoạt bởi các yếu tố căng thẳng thể chất như chấn thương, nhiễm trùng hoặc bệnh tật. 

Trong tình trạng căng thẳng, tuyến thượng thận cần sản xuất lượng cortisol gấp hai đến ba lần bình thường, nhưng ở người suy tuyến thượng thận thì không đáp ứng được nhu cầu này. Cơn bão thượng thận dẫn đến huyết áp thấp, mức đường huyết thấp, mức kali máu cao. Nếu không được điều trị nhanh chóng, cơn bão thượng thận có thể dẫn đến tử vong.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Nên đi khám bác sĩ nếu có các triệu chứng phổ biến của suy tuyến thượng thận, chẳng hạn như:

• Mệt mỏi kéo dài.
• Yếu cơ.
• Chán ăn.
• Các vùng da bị sẫm màu.
• Giảm cân không chủ ý.
• Rối loạn tiêu hóa nghiêm trọng, nôn mửa hoặc đau bụng.
• Chóng mặt hoặc ngất khi đứng.
• Thèm muối.

Cần cấp cứu ngay lập tức nếu có bất kỳ triệu chứng nào của cơn bão thượng thận như yếu cơ, đau dữ dội và đột ngột ở lưng dưới, bụng hoặc chân, nôn mửa hoặc tiêu chảy nặng, mất nước cực độ, sốt, lú lẫn, mất ý thức hoặc huyết áp thấp và ngất xỉu.

Nguyên nhân gây suy tuyến thượng thận khác nhau tùy thuộc vào loại:

Bệnh Addison (Suy tuyến thượng thận nguyên phát)

Nguyên nhân phổ biến nhất là bệnh tự miễn, trong đó hệ thống miễn dịch tấn công và phá hủy lớp vỏ tuyến thượng thận. Khoảng 90% bệnh nhân có kháng thể chống lại enzyme steroid 21-hydroxylase.

Các nguyên nhân khác bao gồm:

• Nhiễm trùng nghiêm trọng như bệnh lao, HIV, nấm, giang mai,...
• Ung thư di căn đến tuyến thượng thận.
• Các tình trạng di truyền bẩm sinh ảnh hưởng đến tuyến thượng thận như tăng sản tuyến thượng thận bẩm sinh.
• Một số loại thuốc ngăn chặn khả năng tạo glucocorticoid của cơ thể hoặc thuốc điều trị ung thư như thuốc ức chế điểm kiểm soát miễn dịch.

Suy tuyến thượng thận thứ phát:

Các dạng này xảy ra do tuyến yên hoặc vùng dưới đồi bị suy giảm chức năng, dẫn đến thiếu ACTH.

• Nguyên nhân tuyến yên: U tuyến yên không phải ung thư, phẫu thuật hoặc xạ trị tuyến yên, chấn thương não.
• Nguyên nhân vùng dưới đồi: U não hoặc việc ngừng đột ngột các loại thuốc corticosteroid dùng lâu dài. Việc ngưng đột ngột corticosteroid, ngay cả liều cao hít hoặc tại chỗ, có thể dẫn đến thiếu hụt ACTH kéo dài đến 1 năm.

Những ai có nguy cơ mắc phải suy tuyến thượng thận?

Bệnh lý này có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai. Do nguyên nhân đa dạng, không có nhóm cá nhân cụ thể nào được xác định là có nguy cơ mắc bệnh cao hơn.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải suy tuyến thượng thận

Các yếu tố sau đây có thể làm tăng nguy cơ suy tuyến thượng thận:

• Tiền sử mắc bệnh hoặc phẫu thuật ảnh hưởng đến tuyến yên hoặc tuyến thượng thận.
• Các thay đổi gen nhất định ảnh hưởng đến tuyến yên hoặc tuyến thượng thận.
• Các bệnh nội tiết tự miễn khác đi kèm như suy giáp hoặc đái tháo đường type 1.
• Chấn thương sọ não.
• Người mắc bệnh tự miễn làm hệ miễn dịch tấn công nhầm các tế bào tuyến thượng thận, gây tổn thương và suy giảm chức năng sản xuất hormone.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán suy tuyến thượng thận

Chẩn đoán bắt đầu bằng việc xem xét các triệu chứng và tiền sử bệnh lý. Xét nghiệm chẩn đoán xác định thiếu hụt cortisol:

• Nghiệm pháp kích thích ACTH: Đây là xét nghiệm được sử dụng phổ biến nhất để chẩn đoán bệnh. Bệnh nhân được tiêm ACTH nhân tạo sao đó đo nồng độ cortisol máu. Nếu tuyến thượng thận bình thường, mức cortisol sẽ tăng lên. Nếu bị Bệnh Addison hoặc suy thượng thận thứ phát lâu dài, cortisol sẽ tăng ít hoặc không tăng.
• Nghiệm pháp dung nạp Insulin (ITT): Được sử dụng nếu kết quả ACTH không rõ ràng hoặc nghi ngờ vấn đề ở tuyến yên. ITT gây hạ đường huyết, tạo căng thẳng vật lý. Nếu cortisol thấp, chứng tỏ tuyến yên không sản xuất đủ ACTH. ITT là xét nghiệm đáng tin cậy nhất để chẩn đoán suy thượng thận thứ phát.
• Nghiệm pháp kích thích CRH: Giúp phân biệt suy thượng thận thứ phát với suy thượng thận liên quan đến tuyến yên.

Sau khi chẩn đoán, bác sĩ sẽ tìm nguyên nhân gây bệnh:

• Xét nghiệm kháng thể trong máu: Tìm kháng thể chống lại tuyến thượng thận (anti-21-hydroxylase antibodies), kháng thể này phổ biến trong bệnh Addison tự miễn.
• Chụp CT Scan hoặc MRI: CT scan bụng có thể phát hiện những thay đổi ở tuyến thượng thận. Tuyến thượng thận có thể nhỏ hoặc bình thường trong Bệnh Addison tự miễn hoặc phì đại nếu nguyên nhân là do nhiễm trùng, chảy máu hoặc ung thư. MRI có thể kiểm tra những thay đổi ở tuyến yên và vùng dưới đồi, chẳng hạn như các khối u tuyến yên lớn.
• Xét nghiệm lao (TB): Bao gồm chụp X-quang ngực, xét nghiệm nước tiểu hoặc xét nghiệm da để tìm vi khuẩn lao.

Phương pháp điều trị suy tuyến thượng thận

Nội khoa

• Thay thế Glucocorticoid (Cortisol): Sử dụng Hydrocortisone (15 đến 25 mg/ngày chia 2 - 3 lần, liều lớn nhất vào buổi sáng), Prednisone (5 mg/ngày) hoặc Dexamethasone (0.75 mg/ngày). Trong các đợt bệnh cấp tính hoặc căng thẳng, cần tăng liều glucocorticoid lên gấp hai đến ba lần trong vài ngày (quy tắc 3x3).

• Thay thế Mineralocorticoid (Aldosterone): Sử dụng Fludrocortisone (0.1 mg/ngày). Việc thay thế mineralocorticoid thường không cần thiết đối với suy tuyến thượng thận thứ phát vì chức năng sản xuất aldosteron thường được bảo tồn.

• Thay thế Androgen (DHEA): Chỉ dành cho phụ nữ (liều ban đầu 25 đến 50 mg uống) để cải thiện tâm lý, sau khi đã thay thế tối ưu glucocorticoid và mineralocorticoid.

Ngoại khoa

Phẫu thuật không phải là phương pháp điều trị trực tiếp cho suy tuyến thượng thận mãn tính, mà phẫu thuật (như phẫu thuật tuyến yên) có thể là một nguyên nhân dẫn đến suy thượng thận thứ phát.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn nặng của suy tuyến thượng thận

Chế độ dinh dưỡng

Chế độ ăn cho người suy tuyến thượng thận nên tập trung vào thực phẩm giàu protein, vitamin B, vitamin C, chất béo lành mạnh và bổ sung natri theo chỉ định của bác sĩ để ổn định lượng đường trong máu và hỗ trợ sản xuất hormone. Cần hạn chế thực phẩm chế biến sẵn, đồ uống có cồn, caffeine và không bỏ bữa để duy trì năng lượng ổn định.

Chế độ sinh hoạt

• Giáo dục bệnh nhân: Bệnh nhân và gia đình cần được giáo dục về căn bệnh, cách quản lý căng thẳng.
• Chuẩn bị khẩn cấp: Bệnh nhân nên mang thẻ thông tin y tế khẩn cấp và ống tiêm chứa sẵn glucocorticoid để tiêm bắp hoặc dưới da trong trường hợp khẩn cấp.
• Quản lý bệnh tật: Nếu bệnh nhân bị ốm nhẹ, họ có thể cần điều chỉnh liều thuốc, tăng liều glucocorticoid lên gấp 2 - 3 lần trong vài ngày. Nếu tình trạng bệnh nặng hơn, đặc biệt nếu nôn mửa và không thể uống thuốc, phải đến phòng cấp cứu ngay lập tức.
• Theo dõi thường xuyên: Tái khám thường xuyên để đảm bảo liều thuốc thay thế là phù hợp.

Phương pháp phòng ngừa suy tuyến thượng thận hiệu quả

Việc phòng ngừa tập trung vào việc giảm thiểu nguy cơ xảy ra cơn bão thượng thận:

• Nếu bạn thường xuyên cảm thấy mệt mỏi hoặc yếu hoặc giảm cân không rõ nguyên nhân, hãy nói chuyện với chuyên gia chăm sóc sức khỏe và hỏi xem có nên xét nghiệm suy tuyến thượng thận hay không.
• Nếu đã được chẩn đoán mắc bệnh, hãy hỏi bác sĩ về cách điều chỉnh lượng thuốc khi bị bệnh nặng.
• Tuyệt đối không nên ngừng thuốc corticosteroid đột ngột, mà phải giảm liều từ từ để tránh gây ra suy tuyến thượng thận thứ phát.