Xuất huyết não do tăng huyết áp: Dấu hiệu, cách xử trí và phòng ngừa hiệu quả

Tăng huyết áp là một vấn đề sức khỏe ngày càng phổ biến tại Việt Nam và trên thế giới, đặc biệt ở các nước đang phát triển. Nếu không được kiểm soát, tăng huyết áp kéo dài có thể gây ra xuất huyết não do tăng huyết áp, một biến chứng nguy hiểm đe dọa tính mạng và chất lượng cuộc sống. Hiểu rõ về nguyên nhân, triệu chứng và cách phòng ngừa xuất huyết não do tăng huyết áp không chỉ giúp phát hiện sớm mà còn hỗ trợ bạn áp dụng các biện pháp bảo vệ sức khỏe hiệu quả, giảm thiểu rủi ro cho bản thân và gia đình.

Xuất huyết não do tăng huyết áp là gì?

Xuất huyết não do tăng huyết áp là tình trạng máu thoát ra khỏi mạch máu trong não do áp lực máu quá cao, gây tổn thương mô não và có thể dẫn đến tử vong hoặc tàn tật. Tăng huyết áp mạn tính làm suy yếu hoặc hẹp thành mạch máu, đặc biệt là các động mạch nhỏ trong não, dẫn đến nguy cơ vỡ mạch khi áp lực máu tăng đột ngột. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), đây là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây đột quỵ xuất huyết.

Khi xảy ra xuất huyết não do tăng huyết áp, cần xử trí khẩn cấp:

• Gọi cấp cứu ngay (115 tại Việt Nam).
• Đặt người bệnh nằm yên, đầu hơi nâng, tránh di chuyển mạnh.
• Theo dõi các dấu hiệu như ý thức, hô hấp và liên hệ y tế ngay lập tức.

Triệu chứng thường xuất hiện đột ngột, đòi hỏi can thiệp nhanh để giảm thiểu tổn thương. Việc nhận biết sớm và hành động kịp thời là yếu tố sống còn trong các trường hợp xuất huyết não do tăng huyết áp.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Xuất huyết não do tăng huyết áp xảy ra chủ yếu do áp lực máu cao kéo dài, làm tổn thương và suy yếu thành mạch máu não. Khi huyết áp tâm thu thường xuyên vượt quá 140 mmHg hoặc tâm trương trên 90 mmHg mà không được kiểm soát, nguy cơ vỡ mạch tăng cao.

Tăng huyết áp không kiểm soát lâu dài

Tăng huyết áp mạn tính gây áp lực liên tục lên thành mạch, dẫn đến phình mạch hoặc vỡ mạch. Theo The Lancet (2020), khoảng 50% các ca đột quỵ xuất huyết có liên quan trực tiếp đến tăng huyết áp không được điều trị.

Các bệnh và yếu tố đi kèm

Ngoài tăng huyết áp, các yếu tố khác làm tăng nguy cơ xuất huyết não do tăng huyết áp bao gồm:

• Tuổi cao: Người trên 55 tuổi có thành mạch kém đàn hồi, dễ tổn thương hơn.
• Bệnh lý nền: Đái tháo đường, xơ vữa động mạch, hoặc rối loạn đông máu làm tăng nguy cơ vỡ mạch.
• Lối sống không lành mạnh: Hút thuốc, lạm dụng rượu bia, hoặc béo phì làm suy yếu mạch máu và tăng áp lực lên não.

Những yếu tố này, kết hợp với tăng huyết áp, tạo thành “cơn bão” dẫn đến xuất huyết não nếu không được kiểm soát.

Triệu chứng và chẩn đoán lâm sàng

Nhận biết triệu chứng của xuất huyết não do tăng huyết áp là yếu tố quan trọng để xử trí kịp thời. Các dấu hiệu thường xuất hiện đột ngột, bao gồm:

• Đau đầu dữ dội, cảm giác như “búa bổ”.
• Yếu hoặc liệt nửa người, thường ở một bên cơ thể.
• Rối loạn ngôn ngữ, khó nói hoặc không hiểu lời nói.
• Mất ý thức, lơ mơ, hoặc ngất xỉu.
• Buồn nôn, nôn mửa, hoặc co giật trong trường hợp nặng.

Chẩn đoán lâm sàng:

Để xác định xuất huyết não do tăng huyết áp, bác sĩ thường sử dụng:

• Khám thần kinh: Đánh giá ý thức, phản xạ, và khả năng vận động.
• Chụp CT/MRI não: Phát hiện vị trí, kích thước khối máu tụ và mức độ tổn thương.
• Đo huyết áp: Xác định mức độ tăng huyết áp để điều chỉnh ngay.
• Xét nghiệm máu: Loại trừ các nguyên nhân khác như rối loạn đông máu.

Theo hướng dẫn từ Hiệp hội Đột quỵ Hoa Kỳ (AHA), chụp CT não là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán xuất huyết não, với độ nhạy gần 100% trong 24 giờ đầu.

Điều trị và xử trí ban đầu

Xử trí xuất huyết não do tăng huyết áp đòi hỏi hành động nhanh chóng để cứu sống và giảm thiểu di chứng.

Xử trí cấp cứu ban đầu

Tại hiện trường hoặc trước khi đến bệnh viện, cần thực hiện ngay các bước sơ cứu cơ bản để bảo toàn tính mạng:

• Tại hiện trường: Đặt người bệnh nằm yên, đầu nâng nhẹ khoảng 30 độ, đảm bảo đường thở thông thoáng, và gọi cấp cứu ngay.
• Tại bệnh viện: Bác sĩ có thể sử dụng thuốc hạ huyết áp cấp tốc (như labetalol, nicardipine) để đưa huyết áp về mức an toàn (dưới 140/90 mmHg), đồng thời dùng thuốc chống phù não (như mannitol).

Can thiệp phẫu thuật

Trong những trường hợp khối máu tụ lớn, gây chèn ép nhu mô não hoặc gây tụt não, bác sĩ ngoại thần kinh có thể chỉ định can thiệp phẫu thuật:

• Mở sọ giảm áp để giải phóng áp lực nội sọ.
• Lấy máu tụ (bằng phẫu thuật mở hoặc hút máu tụ tối thiểu xâm lấn).

Theo nghiên cứu từ Journal of Neurosurgery (2021), phẫu thuật kịp thời trong vòng 6 giờ đầu sau khởi phát triệu chứng có thể giúp tăng tỷ lệ sống còn lên đến 70% trong một số nhóm bệnh nhân được chọn lọc kỹ.

Điều trị nội khoa

Sau giai đoạn cấp cứu, người bệnh cần được điều trị lâu dài để ngăn tái phát và phục hồi chức năng thần kinh:

• Dùng thuốc kiểm soát huyết áp lâu dài (như ACE inhibitors, beta-blocker).
• Phục hồi chức năng thần kinh: Vật lý trị liệu, phục hồi ngôn ngữ sau xuất huyết.
• Theo dõi sát tại khoa hồi sức tích cực để phát hiện biến chứng sớm.

Điều trị cần được thực hiện tại bệnh viện có chuyên khoa thần kinh hoặc hồi sức cấp cứu để đảm bảo hiệu quả.

Phòng ngừa xuất huyết não ở người tăng huyết áp

Phòng ngừa xuất huyết não do tăng huyết áp là một chiến lược trọng yếu trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng và cá nhân, đồng thời giảm thiểu đáng kể nguy cơ tai biến mạch máu não - một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tử vong và tàn tật lâu dài. Trong đó, kiểm soát huyết áp đóng vai trò then chốt và cần được triển khai đồng bộ qua nhiều biện pháp lâm sàng và dự phòng.

Kiểm soát huyết áp bằng thay đổi lối sống

Một lối sống lành mạnh là nền tảng trong việc ngăn ngừa và kiểm soát tăng huyết áp, từ đó làm giảm nguy cơ xuất huyết não. Người bệnh cần duy trì chế độ ăn giảm muối, với lượng muối tiêu thụ không vượt quá 5 gam mỗi ngày theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới. Bên cạnh đó, việc tập luyện thể dục thể thao đều đặn giúp cải thiện chức năng tim mạch và điều hòa huyết áp. Ngoài ra, kiểm soát stress qua các hoạt động thư giãn như thiền định, yoga hoặc các kỹ thuật hít thở sâu cũng góp phần làm ổn định hệ thần kinh giao cảm, giảm nguy cơ tăng huyết áp kịch phát.

Tuân thủ điều trị bằng thuốc hạ huyết áp

Việc sử dụng thuốc hạ huyết áp theo đúng chỉ định và hướng dẫn của bác sĩ chuyên khoa tim mạch là yếu tố không thể thiếu trong kiểm soát huyết áp lâu dài. Các nhóm thuốc thường được kê đơn bao gồm thuốc chẹn kênh canxi như amlodipine hoặc thuốc ức chế thụ thể angiotensin II như losartan. Việc bỏ qua hoặc sử dụng thuốc không đều có thể dẫn đến huyết áp dao động, từ đó làm tăng nguy cơ xuất huyết não một cách đột ngột và nghiêm trọng.

Khám sức khỏe định kỳ và theo dõi huyết áp tại nhà

Theo dõi huyết áp một cách thường xuyên, cả tại nhà và tại cơ sở y tế, giúp phát hiện sớm tình trạng tăng huyết áp và điều chỉnh kịp thời phác đồ điều trị. Người trưởng thành, đặc biệt là những người trên 40 tuổi hoặc có yếu tố nguy cơ tim mạch, nên đo huyết áp ít nhất 1 - 2 lần mỗi năm tại cơ sở y tế và theo dõi tại nhà bằng máy đo huyết áp điện tử để phát hiện bất thường.

Nhận biết và xử trí sớm các dấu hiệu cảnh báo đột quỵ

Các triệu chứng như đau đầu dữ dội khởi phát đột ngột, yếu hoặc liệt nửa người, rối loạn thị lực hoặc mất ý thức thoáng qua có thể là dấu hiệu của cơn xuất huyết não. Việc nhận biết sớm và đưa người bệnh đến cơ sở y tế gần nhất có thể giảm đáng kể tỷ lệ tử vong và di chứng thần kinh vĩnh viễn.

Loại bỏ các yếu tố nguy cơ đi kèm

Ngoài tăng huyết áp, các yếu tố như hút thuốc lá, uống rượu bia quá mức, thừa cân - béo phì, tăng đường huyết không kiểm soát cũng góp phần làm gia tăng nguy cơ đột quỵ. Do đó, cần có kế hoạch dừng hút thuốc, hạn chế sử dụng đồ uống có cồn, kiểm soát cân nặng hợp lý thông qua chế độ ăn và vận động thể lực, đồng thời tầm soát và điều trị sớm các rối loạn chuyển hóa như đái tháo đường.

Theo số liệu của Bộ Y tế Việt Nam, việc kiểm soát huyết áp hiệu quả có thể giúp giảm từ 30 - 40% nguy cơ đột quỵ, trong đó bao gồm cả các trường hợp xuất huyết não do tăng huyết áp - một biến chứng nguy hiểm nhưng có thể phòng ngừa được bằng can thiệp sớm và đúng cách.

Xuất huyết não do tăng huyết áp là một tình trạng y khoa nghiêm trọng, đòi hỏi nhận biết sớm và xử trí kịp thời để giảm thiểu di chứng và nguy cơ tử vong. Nguyên nhân chủ yếu là tăng huyết áp không được kiểm soát, kết hợp với các yếu tố như tuổi cao, bệnh lý nền, hoặc lối sống không lành mạnh. Triệu chứng như đau đầu đột ngột, yếu liệt, hoặc mất ý thức cần được cấp cứu ngay. Để phòng ngừa, hãy kiểm soát huyết áp, khám định kỳ và duy trì lối sống lành mạnh. Nếu bạn hoặc người thân có nguy cơ, hãy liên hệ bác sĩ để được tư vấn và điều trị kịp thời.