Vị giác là gì? Cấu tạo, chức năng và những rối loạn vị giác thường gặp

Vị giác là giác quan thiết yếu của con người, không chỉ giúp cảm nhận hương vị món ăn mà còn đóng vai trò cảnh báo các nguy cơ về an toàn thực phẩm và ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể. Việc hiểu rõ vị giác là gì, cấu tạo ra sao và những rối loạn vị giác phổ biến sẽ giúp bạn chăm sóc tốt hơn cho sức khỏe bản thân và gia đình.

Vị giác là gì?

Vị giác là giác quan cho phép con người và nhiều loài động vật nhận biết các vị cơ bản như ngọt, chua, mặn, đắng và umami qua các tế bào thụ cảm nằm trên lưỡi và một số vùng trong miệng. Khi thức ăn hòa tan trong nước bọt tiếp xúc với các tế bào thụ cảm, tín hiệu được truyền lên não để xử lý cảm giác về vị giác. Vị giác không chỉ giúp con người thưởng thức ẩm thực mà còn là một phần quan trọng trong quá trình tiêu hóa và phòng tránh các thực phẩm có hại.

Vị giác giúp chúng ta phân biệt được đâu là thức ăn ngon, an toàn và đâu là thứ có thể gây hại cho cơ thể. Ví dụ, vị đắng thường cảnh báo sự hiện diện của độc tố, vị chua giúp nhận biết thực phẩm hỏng. Nhờ đó, vị giác góp phần duy trì sức khỏe và sự sống. Ngoài ra, vị giác phối hợp chặt chẽ với khứu giác tạo nên trải nghiệm ẩm thực phong phú và đa dạng.

Cấu tạo và chức năng của vị giác

Để hiểu rõ vị giác hoạt động như thế nào, trước tiên chúng ta cần nắm được cấu tạo cơ bản của hệ thống vị giác trong cơ thể. Mỗi cơ quan cảm nhận vị giác đều đảm nhận một vai trò cụ thể trong việc phát hiện và truyền tín hiệu vị đến não. Cụ thể:

Cấu tạo của vị giác

Vị giác chủ yếu được nhận biết qua các nhú vị giác là những cấu trúc nhỏ trên bề mặt lưỡi. Mỗi nhú vị giác chứa hàng nghìn tế bào thụ cảm vị giác có khả năng phát hiện các phân tử hoà tan trong nước bọt. Ngoài ra, các tế bào thụ cảm còn phân bố ở vòm họng, vòm miệng và một phần của thực quản, góp phần tăng cường cảm nhận vị giác toàn diện. Các tín hiệu từ tế bào thụ cảm được truyền qua dây thần kinh số 7, 9 và 10 đến não để xử lý.

Chức năng của vị giác

Vị giác không chỉ giúp nhận biết vị ngon của thức ăn mà còn kích thích hệ tiêu hóa tiết enzyme, dịch tiêu hóa và dịch vị để chuẩn bị cho quá trình tiêu hóa. Đồng thời, vị giác cũng có vai trò cảnh báo và phòng tránh các nguy cơ ngộ độc thực phẩm. Bên cạnh đó, vị giác đóng góp vào việc duy trì cân bằng dinh dưỡng và sức khỏe tổng thể, giúp cải thiện chất lượng cuộc sống.

Các vị cơ bản mà vị giác nhận biết

Vị giác nhận biết 5 vị cơ bản sau:

• Vị ngọt: Là dấu hiệu của đường và các nguồn năng lượng, thường tạo cảm giác dễ chịu và thu hút người ăn.
• Vị chua: Thường báo hiệu sự có mặt của axit, giúp nhận biết thực phẩm lên men hoặc hỏng.
• Vị mặn: Quan trọng trong việc duy trì cân bằng điện giải và khoáng chất cho cơ thể.
• Vị đắng: Thường là tín hiệu cảnh báo sự tồn tại của độc tố hoặc chất không an toàn trong thực phẩm.
• Vị umami: Vị ngon, xuất phát từ các amino acid như glutamate, giúp kích thích sự thèm ăn và tạo cảm giác ngon miệng.

Các rối loạn vị giác thường gặp

Chức năng vị giác có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, dẫn đến những rối loạn khác nhau. Việc mất đi hoặc thay đổi cảm nhận về vị không chỉ gây khó chịu mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe toàn thân do làm giảm cảm giác ngon miệng, gây suy dinh dưỡng hoặc ảnh hưởng đến tâm lý. Dưới đây là những rối loạn vị giác thường gặp mà bạn cần nhận diện sớm để có hướng can thiệp phù hợp:

Rối loạn mất vị giác 

Đây là tình trạng người bệnh mất hoàn toàn khả năng cảm nhận mùi vị của thức ăn, bao gồm cả vị ngọt, chua, mặn, đắng và umami. Mất vị giác có thể do tổn thương các dây thần kinh liên quan đến cảm giác vị, biến chứng sau phẫu thuật vùng đầu cổ, tác dụng phụ của thuốc hoặc bệnh lý thần kinh. Trong một số trường hợp, mất vị giác cũng là hậu quả của nhiễm virus, chẳng hạn như hậu COVID-19.

Rối loạn giảm vị giác 

Khác với mất vị giác hoàn toàn, giảm vị giác là tình trạng khả năng cảm nhận vị bị suy giảm đáng kể. Người bệnh có thể chỉ còn cảm nhận lờ mờ về vị hoặc thấy vị nhạt đi dù món ăn vẫn đầy đủ gia vị. Nguyên nhân có thể đến từ tuổi tác, thiếu kẽm, tổn thương miệng - lưỡi, hoặc tác dụng của một số loại thuốc điều trị kéo dài.

Rối loạn loạn vị giác

Loạn vị giác xảy ra khi người bệnh cảm nhận sai lệch về mùi vị. Ví dụ, thức ăn bình thường có thể bị cảm nhận là đắng, chua hoặc có mùi kim loại, mùi tanh khó chịu. Tình trạng này phổ biến ở bệnh nhân đang hóa trị, xạ trị ung thư hoặc mắc các bệnh lý vùng miệng. Loạn vị giác ảnh hưởng lớn đến chất lượng cuộc sống, khiến người bệnh chán ăn, sụt cân và suy dinh dưỡng nếu kéo dài.

Rối loạn ảo vị giác 

Đây là dạng rối loạn mà người bệnh luôn có cảm giác đang nếm một mùi vị nào đó trong miệng, dù không ăn hay uống gì. Vị thường gặp là vị kim loại, đắng hoặc chua kéo dài. Ảo vị giác có thể do tổn thương thần kinh, tác dụng phụ của thuốc hoặc một số vấn đề tâm thần kinh.

Cách phòng ngừa và cải thiện chức năng vị giác

Để giữ cho vị giác luôn khỏe mạnh và hoạt động hiệu quả, việc phòng ngừa các yếu tố gây tổn thương và cải thiện chức năng vị giác là rất cần thiết. Dưới đây là những phương pháp giúp bảo vệ và phục hồi vị giác một cách tự nhiên mà bạn có thể tham khảo, cụ thể:

• Vệ sinh răng miệng đúng cách: Đánh răng ít nhất hai lần mỗi ngày, dùng chỉ nha khoa và súc miệng để loại bỏ vi khuẩn gây hại, bảo vệ sức khỏe răng miệng và vị giác.
• Chế độ dinh dưỡng cân bằng: Bổ sung đầy đủ vitamin và khoáng chất đặc biệt là kẽm, vitamin nhóm B, vitamin C giúp duy trì và phục hồi tế bào thụ cảm vị giác. Ăn uống đa dạng, hạn chế đồ ăn quá mặn, quá ngọt hoặc nhiều chất bảo quản.
• Tránh tiếp xúc với các chất độc hại: Hạn chế hút thuốc lá, tránh khói bụi, hóa chất và môi trường ô nhiễm để bảo vệ hệ thần kinh và các tế bào cảm nhận vị giác.
• Điều trị kịp thời các bệnh lý liên quan: Khi có dấu hiệu rối loạn vị giác, cần đến các cơ sở y tế để được thăm khám, chẩn đoán và điều trị kịp thời, đặc biệt với các bệnh lý thần kinh, nhiễm trùng hoặc các vấn đề về răng miệng.
• Duy trì độ ẩm cho khoang miệng: Uống đủ nước và sử dụng các sản phẩm giữ ẩm miệng nếu bị khô miệng để đảm bảo môi trường phù hợp cho các tế bào thụ cảm vị giác hoạt động bình thường.
• Tập luyện và giữ tinh thần thoải mái: Căng thẳng, mệt mỏi cũng ảnh hưởng tiêu cực đến vị giác. Giữ tâm trạng vui vẻ, luyện tập thể dục đều đặn giúp cải thiện lưu thông máu và hỗ trợ chức năng vị giác.

Vị giác là giác quan thiết yếu giúp con người nhận biết và thưởng thức hương vị thức ăn, đồng thời bảo vệ sức khỏe qua việc nhận diện các chất có hại. Việc hiểu rõ vị giác là gì, cấu tạo và chức năng của nó cũng như các rối loạn vị giác thường gặp sẽ giúp bạn chủ động phòng ngừa và điều trị kịp thời. Bằng cách duy trì vệ sinh răng miệng, ăn uống đầy đủ dinh dưỡng và theo dõi các dấu hiệu bất thường, bạn hoàn toàn có thể giữ cho vị giác luôn khỏe mạnh, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống.