Sán não là gì? Hiểu đúng để phòng ngừa và điều trị hiệu quả

Sán não xảy ra khi bạn ăn phải trứng sán dây lợn, thường qua thực phẩm, nước uống nhiễm bẩn hoặc tiếp xúc với người đang mang sán trưởng thành trong ruột. Khi vào cơ thể, trứng sán nở thành ấu trùng, chui qua thành ruột và theo dòng máu đến nhiều cơ quan - trong đó có não, cơ, mắt, da... Khi ký sinh trong mô não, ấu trùng hình thành nang và gây ra tình trạng viêm, chèn ép hoặc tổn thương nhu mô thần kinh.

Bệnh không phải là hậu quả trực tiếp của việc ăn thịt heo nhiễm ấu trùng mà là do nuốt phải trứng sán từ người bị nhiễm sán trưởng thành thải ra môi trường.

Những dấu hiệu và triệu chứng của sán não

Triệu chứng của bệnh sán não khá đa dạng, tùy theo số lượng nang, vị trí ký sinh trong não, giai đoạn tiến triển và phản ứng viêm của cơ thể. Các biểu hiện thường gặp bao gồm:

• Động kinh: Đây là triệu chứng phổ biến nhất. Cơn co giật có thể xuất hiện ở người chưa từng có tiền sử động kinh, xảy ra đột ngột, tái diễn nhiều lần.
• Đau đầu: Đau âm ỉ hoặc dữ dội, dai dẳng, thường không đáp ứng tốt với thuốc giảm đau thông thường.
• Rối loạn tri giác: Bạn có thể bị lú lẫn, ngủ gà, thậm chí hôn mê nếu tăng áp lực nội sọ nhiều.
• Buồn nôn, nôn ói: Do tăng áp lực nội sọ.
• Rối loạn thị giác: Nhìn mờ, nhìn đôi nếu nang sán gây phù gai thị.
• Rối loạn vận động hoặc cảm giác: Tê yếu tay chân, liệt nửa người tùy vị trí tổn thương.

Triệu chứng có thể xuất hiện sau nhiều năm bạn nhiễm bệnh và dễ bị nhầm lẫn với các bệnh thần kinh khác như u não, viêm não, đột quỵ.

Biến chứng có thể gặp khi mắc bệnh sán não

Nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời, sán não có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm:

• Động kinh mạn tính: Cơn co giật tái diễn, kháng thuốc, ảnh hưởng chất lượng cuộc sống.
• Tăng áp lực nội sọ: Gây đau đầu kéo dài, mờ mắt, thậm chí hôn mê.
• Não úng thủy: Nang sán làm tắc dòng lưu thông dịch não tủy, cần can thiệp phẫu thuật.
• Tổn thương thần kinh không hồi phục: Gây liệt, sa sút trí tuệ, rối loạn tâm thần.
• Tử vong: Trong các trường hợp bệnh nặng, không được xử trí đúng.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Bạn nên đi khám ngay khi có một trong những dấu hiệu nghi ngờ sau:

• Xuất hiện co giật lần đầu tiên, đặc biệt nếu bạn là người trưởng thành không có tiền sử động kinh.
• Đau đầu kéo dài không rõ nguyên nhân, kèm buồn nôn, nôn, nhìn mờ.
• Có tiền sử sống ở vùng có dịch sán dây, vệ sinh kém, hoặc tiếp xúc gần với người bị sán trưởng thành.
• Có rối loạn ý thức, vận động hoặc cảm giác, tê yếu một bên người.

Nguyên nhân chính gây bệnh sán não là do nuốt phải trứng sán dây lợn Taenia solium. Trứng có thể xâm nhập vào cơ thể bạn thông qua:

• Thức ăn hoặc nước uống nhiễm phân người có sán.
• Tay bẩn, nhiễm trứng sán sau khi đi vệ sinh mà không rửa sạch.
• Ăn rau sống, trái cây chưa rửa kỹ, đặc biệt ở vùng có vệ sinh kém.
• Tự nhiễm: Người đang có sán trưởng thành trong ruột có thể tự nhiễm sán não nếu trứng từ hậu môn quay ngược lên dạ dày.

Những ai có nguy cơ mắc bệnh sán não?

Sán não có thể xảy ra ở bất kỳ ai, nhưng một số đối tượng có nguy cơ nhiễm cao hơn do điều kiện sống, thói quen sinh hoạt và môi trường dễ bị ô nhiễm.

• Người sống ở nông thôn, vùng miền núi, nơi chăn nuôi heo thả rông và thiếu điều kiện vệ sinh.
• Người có thói quen ăn rau sống, tiết canh, thịt tái, nhất là từ nguồn không rõ xuất xứ.
• Trẻ em hoặc người lớn có ý thức vệ sinh cá nhân kém, dễ tiếp xúc với trứng sán qua tay bẩn.
• Người sống chung với người đang nhiễm sán dây trưởng thành, đặc biệt nếu không có nhà vệ sinh tự hoại.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh sán não

Ngoài các yếu tố về môi trường và thực phẩm, những thói quen sinh hoạt và điều kiện y tế không đảm bảo cũng làm tăng nguy cơ mắc bệnh.

• Không rửa tay sạch trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh.
• Thói quen ăn sống, như rau sống, nem chua, thịt chưa nấu chín kỹ.
• Không tẩy giun định kỳ, đặc biệt ở trẻ em.
• Sử dụng nguồn nước sinh hoạt bị ô nhiễm phân người.
• Thiếu kiểm soát dịch tễ và xử lý phân đúng cách trong cộng đồng.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán sán não

Việc chẩn đoán bệnh sán não đòi hỏi sự kết hợp giữa khai thác triệu chứng lâm sàng, các xét nghiệm cận lâm sàng và hình ảnh học. Trong đó, chụp cộng hưởng từ (MRI) hoặc cắt lớp vi tính (CT-scan) sọ não là các phương pháp quan trọng giúp phát hiện hình ảnh nang sán trong não. Các nang này có thể xuất hiện dưới dạng nốt tròn nhỏ, có hoặc không viền bao, có thể thấy rõ đầu sán bên trong.

Ngoài ra, để hỗ trợ chẩn đoán, bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm máu tìm kháng thể kháng sán bằng các kỹ thuật miễn dịch như ELISA hoặc Western Blot. Những xét nghiệm này giúp xác định cơ thể có đang phản ứng với nhiễm ấu trùng sán dây hay không, tuy nhiên không phải lúc nào cũng dương tính, nhất là trong trường hợp nang sán đã vôi hóa hoặc tổn thương nhỏ. Ngoài ra, tiêu chuẩn Del Brutto (được WHO khuyến cáo) dùng trong chẩn đoán sán não (kết hợp lâm sàng, hình ảnh, miễn dịch học và dịch tễ).

Trong một số trường hợp đặc biệt, bác sĩ sẽ chỉ định chọc dò dịch não tủy để phân tích, nhằm loại trừ các nguyên nhân khác gây viêm màng não hoặc tăng áp lực nội sọ. Ngoài ra, xét nghiệm phân để tìm trứng hoặc đốt sán cũng được thực hiện, nhất là khi nghi ngờ người bệnh đang nhiễm sán trưởng thành trong ruột - đây là nguồn có thể gây tự nhiễm và phát tán trứng sán ra môi trường.

Phương pháp điều trị sán não hiệu quả

Điều trị sán não phụ thuộc vào mức độ bệnh, số lượng nang sán, vị trí tổn thương và tình trạng của người bệnh.

Nội khoa

• Bạn thường được chỉ định dùng các thuốc diệt sán như Albendazole hoặc Praziquantel. Các thuốc này có tác dụng tiêu diệt ấu trùng sán trong mô não.
• Tuy nhiên, khi sán chết, cơ thể sẽ tạo ra phản ứng viêm mạnh, vì vậy điều trị thường được phối hợp thêm với thuốc kháng viêm corticoid (như dexamethasone hoặc prednisolone) để hạn chế phù não và phản ứng viêm quá mức.
• Nếu bạn có biểu hiện co giật, bác sĩ sẽ kê thêm thuốc chống động kinh để kiểm soát cơn và ngăn ngừa tái phát.

Việc dùng thuốc cần theo dõi sát và đúng chỉ định, tuyệt đối không tự ý mua và sử dụng vì có thể gây nguy hiểm.

Ngoại khoa

Trong một số trường hợp đặc biệt, khi nang sán gây tắc nghẽn dòng lưu thông dịch não tủy hoặc chèn ép mô não nghiêm trọng, can thiệp ngoại khoa là cần thiết. Phẫu thuật có thể bao gồm đặt ống dẫn lưu dịch não tủy trong trường hợp não úng thủy, hoặc phẫu thuật mở sọ để lấy nang sán nếu nang ở vị trí nguy hiểm hoặc kích thước lớn. Tuy nhiên, phẫu thuật thường chỉ là phương án cuối cùng khi điều trị nội khoa không đạt hiệu quả.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của sán não

Chế độ sinh hoạt

• Uống thuốc đúng giờ, đúng liều, không tự ý ngưng thuốc khi chưa có chỉ định của bác sĩ.
• Tái khám đúng hẹn để được theo dõi hình ảnh học và điều chỉnh thuốc nếu cần.
• Nghỉ ngơi nhiều, tránh làm việc quá sức hoặc căng thẳng tinh thần.
• Ngủ đủ giấc, tránh thức khuya.
• Tránh các hoạt động nguy hiểm nếu đang có nguy cơ co giật như lái xe, leo trèo, làm việc gần máy móc...
• Không dùng rượu, bia hoặc chất kích thích.
• Giữ vệ sinh cá nhân, rửa tay thường xuyên, đặc biệt trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh.
• Vận động nhẹ nhàng, tăng dần theo sức khỏe, tránh nằm lâu gây suy nhược.

Chế độ dinh dưỡng

• Ăn chín uống sôi, tuyệt đối tránh thực phẩm sống, tái như rau sống, gỏi, tiết canh, nem chua...
• Ưu tiên thức ăn mềm, dễ tiêu, hạn chế đồ chiên xào nhiều dầu mỡ.
• Bổ sung chất đạm lành mạnh từ thịt nạc, cá, trứng, đậu hũ, đậu nành.
• Ăn nhiều rau xanh và trái cây tươi đã rửa sạch và gọt vỏ kỹ lưỡng.

Phương pháp phòng ngừa sán não hiệu quả

Sán não là bệnh có thể phòng ngừa được nếu duy trì thói quen sinh hoạt hợp vệ sinh và kiểm soát tốt nguồn lây trong cộng đồng. Để hạn chế nguy cơ nhiễm bệnh, bạn cần thực hiện nghiêm túc các biện pháp sau:

• Ăn chín, uống sôi; tuyệt đối không ăn các món tái, sống như tiết canh, nem chua, gỏi, rau sống chưa rửa sạch.
• Rửa tay sạch bằng xà phòng trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh.
• Tẩy giun định kỳ mỗi 6 tháng cho cả người lớn và trẻ em.
• Sử dụng nhà vệ sinh hợp vệ sinh, không phóng uế bừa bãi ra môi trường.
• Giữ vệ sinh nguồn nước sinh hoạt, tránh dùng nước nhiễm phân.
• Rửa kỹ rau củ, trái cây trước khi ăn, nên gọt vỏ nếu có thể.
• Không để heo thả rông, tránh để vật nuôi tiếp xúc với phân người.
• Kiểm tra thịt heo kỹ trước khi chế biến, mua từ nguồn rõ ràng, đáng tin cậy.
• Phát hiện và điều trị sớm người nhiễm sán dây trong cộng đồng để ngăn chặn nguồn lây lan.