Bệnh sán lá gan: Nguyên nhân, triệu chứng và phòng ngừa

Bệnh sán lá gan là một bệnh ký sinh trùng do các loài sán lá thuộc họ Fasciolidae, chủ yếu là Fasciola hepatica và Fasciola gigantica, gây ra. Loại ký sinh trùng này ký sinh trong gan hoặc ống mật của người, gây tổn thương mô gan và các biến chứng liên quan. Bệnh phổ biến ở các khu vực chăn nuôi gia súc, đặc biệt ở các nước nhiệt đới và cận nhiệt đới như Việt Nam, nơi người dân có thói quen ăn rau sống hoặc thực phẩm nhiễm ấu trùng sán.

Sán lá gan lây truyền qua đường tiêu hóa, khi người ăn phải rau sống (như rau muống, cải xoong) hoặc uống nước nhiễm ấu trùng (nang sán). Sau khi vào cơ thể, ấu trùng di chuyển đến gan, phát triển thành sán trưởng thành và gây tổn thương. Bệnh có thể gây ra các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, đặc biệt ở những người có hệ miễn dịch yếu hoặc nhiễm trùng kéo dài.

Bệnh sán lá gan không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe mà còn gây thiệt hại kinh tế ở các khu vực phụ thuộc vào chăn nuôi, do gia súc (bò, trâu, cừu) cũng là vật chủ chính của sán lá gan. Việc phòng ngừa và kiểm soát bệnh đòi hỏi sự kết hợp giữa vệ sinh cá nhân, an toàn thực phẩm và giáo dục cộng đồng.

Những dấu hiệu và triệu chứng của bệnh sán lá gan

Triệu chứng của bệnh sán lá gan phụ thuộc vào giai đoạn nhiễm bệnh (giai đoạn cấp tính hoặc mạn tính) và mức độ nhiễm trùng. Một số người có thể không có triệu chứng rõ ràng trong giai đoạn đầu, nhưng các dấu hiệu phổ biến bao gồm:

Giai đoạn cấp tính (khi ấu trùng di chuyển qua gan):

• Đau bụng, đặc biệt ở vùng gan (phía trên bên phải bụng).
• Sốt, thường là sốt nhẹ kéo dài hoặc sốt cao ngắt quãng.
• Mệt mỏi, yếu ớt, chán ăn.
• Buồn nôn, nôn mửa hoặc tiêu chảy.
• Nổi mề đay, ngứa da hoặc phát ban dị ứng.
• Tăng bạch cầu ái toan (eosinophilia), một dấu hiệu đặc trưng của nhiễm ký sinh trùng.

Giai đoạn mạn tính (khi sán trưởng thành ký sinh trong ống mật):

• Đau âm ỉ hoặc từng cơn ở vùng gan.
• Vàng da, vàng mắt (do tắc ống mật).
• Gan to, đôi khi sờ thấy khối u ở vùng gan.
• Đầy hơi, khó tiêu hoặc cảm giác nặng bụng.
• Sụt cân không rõ nguyên nhân.

Các triệu chứng khác (ít gặp):

• Ho, đau ngực nếu ấu trùng di chuyển lạc chỗ đến phổi.
• Thiếu máu nhẹ do tổn thương gan kéo dài.
• Trong trường hợp nặng, có thể xuất hiện áp xe gan hoặc viêm đường mật.

Biến chứng có thể gặp của bệnh sán lá gan

Nếu không được điều trị kịp thời, bệnh sán lá gan có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng, bao gồm:

• Viêm đường mật: Sán lá ký sinh trong ống mật gây viêm, tắc nghẽn hoặc nhiễm trùng đường mật.
• Áp xe gan: Tổn thương mô gan do ấu trùng di chuyển có thể dẫn đến áp xe, gây đau và sốt cao.
• Xơ gan: Nhiễm trùng kéo dài làm tổn thương mô gan, dẫn đến xơ hóa hoặc suy giảm chức năng gan.
• Ung thư đường mật (cholangiocarcinoma): Nhiễm sán lá gan mạn tính là yếu tố nguy cơ cho ung thư ống mật, đặc biệt ở khu vực Đông Nam Á.
• Thiếu máu và suy dinh dưỡng: Tổn thương gan và mất máu mạn tính có thể gây thiếu máu và suy nhược cơ thể.
• Nhiễm trùng thứ phát: Vi khuẩn xâm nhập vào các vùng tổn thương do sán lá, gây nhiễm trùng nặng.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Bạn nên đến gặp bác sĩ ngay nếu có các triệu chứng sau:

• Đau bụng kéo dài ở vùng gan, đặc biệt kèm sốt hoặc vàng da.
• Sụt cân, chán ăn hoặc mệt mỏi không rõ nguyên nhân.
• Nổi mề đay, ngứa da dai dẳng hoặc tăng bạch cầu ái toan trong xét nghiệm máu.
• Có tiền sử ăn rau sống (rau muống, cải xoong) hoặc uống nước không sạch ở khu vực nguy cơ cao.
• Vàng da, vàng mắt hoặc có dấu hiệu tắc ống mật (đau quặn bụng, phân nhạt màu).
• Các triệu chứng bất thường ở trẻ em như chậm lớn, đau bụng, hoặc cáu gắt.

Bệnh sán lá gan do ký sinh trùng Fasciola hepatica hoặc Fasciola gigantica gây ra. Chu kỳ lây nhiễm bao gồm:

Nguồn lây: Sán lá gan ký sinh trong gan của gia súc (bò, trâu, cừu) hoặc người, đẻ trứng và thải ra ngoài qua phân.

Phát triển trong môi trường: Trứng sán nở thành ấu trùng trong nước ngọt, ký sinh trong ốc nước ngọt để phát triển thành nang sán (metacercariae). Nang sán bám vào rau thủy sinh (rau muống, cải xoong) hoặc trôi nổi trong nước.

Lây nhiễm sang người:

• Ăn rau sống hoặc thực phẩm nhiễm nang sán.
• Uống nước nhiễm nang sán (chưa đun sôi).

Phát triển trong cơ thể: Nang sán vào ruột, nở thành ấu trùng, xuyên qua thành ruột và di chuyển đến gan hoặc ống mật, nơi chúng phát triển thành sán trưởng thành trong 2-3 tháng.

Những ai có nguy cơ mắc bệnh sán lá gan?

Bệnh sán lá gan có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai, nhưng các nhóm sau có nguy cơ cao hơn:

• Người sống ở khu vực nông thôn: Đặc biệt ở vùng chăn nuôi gia súc và có ao hồ, sông ngòi nhiễm ấu trùng sán.
• Người có thói quen ăn rau sống: Như rau muống, cải xoong, rau ngổ ở vùng nguy cơ cao.
• Nông dân hoặc người làm nghề chăn nuôi: Tiếp xúc thường xuyên với nước hoặc đất nhiễm sán.
• Trẻ em và người lớn tuổi: Hệ miễn dịch yếu hơn, dễ bị tổn thương gan.
• Người sống ở khu vực vệ sinh kém: Nơi nước ngọt bị nhiễm phân gia súc hoặc người.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh sán lá gan

Một số yếu tố làm tăng nguy cơ nhiễm sán lá gan:

• Ăn rau sống hoặc thực phẩm không sạch: Đặc biệt là các loại rau thủy sinh như rau muống, cải xoong.
• Uống nước chưa đun sôi: Nước từ ao, hồ, sông nhiễm nang sán.
• Vệ sinh kém: Không rửa tay hoặc rửa thực phẩm không kỹ trước khi ăn.
• Tiếp xúc với môi trường nhiễm bẩn: Làm việc ở ao hồ, đồng ruộng hoặc chăn nuôi gia súc.
• Thiếu kiến thức về an toàn thực phẩm: Không nhận thức được nguy cơ từ rau sống hoặc nước nhiễm bẩn.
• Sống gần khu vực chăn nuôi: Nơi phân gia súc làm ô nhiễm nguồn nước.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán bệnh sán lá gan

Chẩn đoán bệnh sán lá gan dựa trên triệu chứng lâm sàng, tiền sử tiếp xúc và các xét nghiệm sau:

Xét nghiệm phân:

• Tìm trứng sán lá gan trong phân bằng kỹ thuật soi kính hiển vi.
• Có thể cần xét nghiệm nhiều mẫu để tăng độ chính xác.

Xét nghiệm máu:

• Tăng bạch cầu ái toan, đặc biệt ở giai đoạn cấp tính.
• Xét nghiệm kháng thể (ELISA) để phát hiện kháng thể chống Fasciola.
• Kiểm tra chức năng gan (men gan AST, ALT) để đánh giá tổn thương.

Hình ảnh học:

• Siêu âm bụng: Phát hiện tổn thương gan, áp xe gan hoặc tắc ống mật.
• Chụp CT hoặc MRI: Xác định vị trí sán hoặc tổn thương trong gan, ống mật.
• Chụp X-quang: Đôi khi được sử dụng nếu nghi ngờ tổn thương phổi.

Hỏi bệnh sử:

• Tiếp xúc với rau sống, nước nhiễm bẩn hoặc sống ở khu vực chăn nuôi.
• Các triệu chứng như đau gan, vàng da, hoặc sốt kéo dài.

Phương pháp điều trị bệnh sán lá gan hiệu quả

Điều trị bệnh sán lá gan nhằm tiêu diệt sán, giảm tổn thương gan và ngăn ngừa biến chứng. Các phương pháp bao gồm:

Thuốc chống ký sinh trùng:

• Triclabendazole: Lựa chọn hàng đầu, liều 10 mg/kg, uống 1-2 lần, cách nhau 12-24 giờ.
• Praziquantel: Đôi khi được sử dụng nếu triclabendazole không có sẵn.
• Thuốc cần được kê đơn bởi bác sĩ, đặc biệt ở trẻ em và phụ nữ mang thai.

Điều trị triệu chứng:

• Thuốc giảm đau (paracetamol) cho đau bụng hoặc sốt.
• Thuốc kháng histamin hoặc corticosteroid (nếu cần) để giảm ngứa, viêm do dị ứng.
• Bổ sung vitamin và khoáng chất để hỗ trợ chức năng gan.

Hỗ trợ tổn thương gan:

• Dùng thuốc bảo vệ gan (như silymarin) để cải thiện chức năng gan.
• Trong trường hợp áp xe gan hoặc tắc ống mật, có thể cần can thiệp phẫu thuật hoặc dẫn lưu.

Theo dõi sau điều trị:

• Xét nghiệm phân sau 1-2 tháng để đảm bảo sán đã bị tiêu diệt.
• Kiểm tra máu và siêu âm gan định kỳ để theo dõi tổn thương.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của bệnh sán lá gan

Chế độ sinh hoạt:

• Vệ sinh cá nhân: Rửa tay trước khi ăn, sau khi tiếp xúc với nước, đất; tránh nước ao hồ nhiễm bẩn.
• Vệ sinh môi trường: Xử lý phân gia súc, người đúng cách; giữ nhà cửa sạch sẽ.
• Theo dõi sức khỏe: Khám định kỳ nếu có dấu hiệu đau gan, vàng da.

Chế độ dinh dưỡng:

• Thực phẩm an toàn: Rửa sạch, nấu chín rau củ; tránh rau thủy sinh sống (rau muống, cải xoong).
• Hỗ trợ gan: Ăn rau xanh, trái cây giàu vitamin C, protein dễ tiêu (cá, đậu hũ).
• Hạn chế gây hại: Tránh đồ chiên rán, rượu bia, thực phẩm nhiều muối, đường.

Phương pháp phòng ngừa bệnh sán lá gan hiệu quả

Phòng ngừa bệnh sán lá gan tập trung vào việc cắt đứt chu kỳ lây nhiễm:

• An toàn thực phẩm: Không ăn rau sống, nấu chín thực phẩm, uống nước đun sôi.
• Vệ sinh môi trường: Ngăn phân gia súc, người làm ô nhiễm nước; rửa tay thường xuyên.
• Kiểm soát gia súc: Tẩy sán định kỳ cho bò, trâu; tránh chăn thả gần nguồn nước.
• Giáo dục cộng đồng: Tuyên truyền về nguy cơ từ rau sống, nước bẩn; khám sức khỏe định kỳ.