Dị ứng thức ăn là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị

Dị ứng thức ăn là phản ứng bất thường của hệ miễn dịch khi cơ thể nhận diện sai một số thành phần trong thức ăn (thường là protein) là chất có hại. Khi tiếp xúc, cơ thể sẽ giải phóng histamin và các chất trung gian khác, gây ra các triệu chứng như nổi mẩn, ngứa, buồn nôn, đau bụng hoặc thậm chí sốc phản vệ nguy hiểm.

Tình trạng này có thể gặp ở mọi lứa tuổi, phổ biến hơn ở trẻ em và người có cơ địa dị ứng. Những thực phẩm thường gây dị ứng gồm sữa bò, trứng, đậu phộng, hải sản có vỏ, đậu nành và lúa mì.

Dị ứng thực phẩm không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe mà còn tác động lớn đến sinh hoạt hằng ngày. Việc nhận biết sớm, tránh thực phẩm gây dị ứng và điều trị đúng cách là yếu tố quan trọng giúp phòng ngừa biến chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Những dấu hiệu và triệu chứng của dị ứng thức ăn

Các triệu chứng dị ứng thức ăn có thể xuất hiện chỉ sau vài phút đến vài giờ sau khi ăn phải thực phẩm gây dị ứng. Mức độ biểu hiện rất đa dạng, từ nhẹ đến nặng, bao gồm:

• Ngứa miệng, tê môi hoặc sưng môi, lưỡi, họng.
• Nổi mề đay, phát ban, đỏ da hoặc ngứa khắp người.
• Đau bụng, buồn nôn, nôn ói, tiêu chảy.
• Nghẹt mũi, hắt hơi, chảy nước mũi, ho khò khè.
• Khó thở, tức ngực hoặc thở rít do phù nề đường hô hấp.
• Choáng, tụt huyết áp, chóng mặt - dấu hiệu của phản ứng phản vệ (sốc phản vệ) cần cấp cứu ngay.

Nhận biết sớm triệu chứng dị ứng thức ăn giúp người bệnh xử trí kịp thời, tránh nguy cơ tiến triển nặng và bảo vệ an toàn tính mạng.

Biến chứng có thể gặp khi mắc bệnh dị ứng thức ăn

Dị ứng thức ăn nếu không được nhận biết và xử trí kịp thời có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe người bệnh. Một số biến chứng thường gặp gồm:

• Phản vệ (sốc phản vệ): Biến chứng nghiêm trọng nhất, xảy ra nhanh chóng sau khi ăn phải thực phẩm gây dị ứng, với các biểu hiện như khó thở, tụt huyết áp, mất ý thức, có thể đe dọa tính mạng.
• Phù nề đường hô hấp: Gây tắc nghẽn hô hấp, đặc biệt ở vùng thanh quản và họng.
• Mất nước và rối loạn điện giải: Do nôn ói, tiêu chảy kéo dài.
• Tổn thương da mãn tính: Như viêm da dị ứng tái phát hoặc bội nhiễm da.
• Tác động tâm lý - xã hội: Lo lắng, sợ hãi khi ăn uống, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống, đặc biệt ở trẻ em.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Người bị dị ứng thức ăn cần gặp bác sĩ khi xuất hiện các triệu chứng nghi ngờ như nổi mề đay, sưng môi, ngứa họng, buồn nôn hoặc khó thở sau khi ăn. Đặc biệt, nếu có dấu hiệu phản vệ như thở rít, tụt huyết áp, chóng mặt, lơ mơ hoặc mất ý thức thì phải gọi cấp cứu ngay lập tức.

Dị ứng thức ăn xảy ra khi hệ miễn dịch phản ứng quá mức với một hoặc nhiều thành phần trong thực phẩm, thường là protein. Thay vì coi đó là chất vô hại, cơ thể lại nhận diện là “chất lạ” và tạo ra kháng thể IgE để chống lại, dẫn đến các phản ứng dị ứng. Một số nguyên nhân phổ biến gồm:

• Yếu tố di truyền: Người có cha hoặc mẹ bị dị ứng, hen phế quản, viêm da cơ địa dễ mắc dị ứng thức ăn hơn.
• Rối loạn miễn dịch: Hệ miễn dịch hoạt động quá mức hoặc mất khả năng dung nạp với một số loại protein trong thực phẩm.
• Tiếp xúc sớm với thực phẩm gây dị ứng: Trẻ nhỏ ăn sớm trứng, sữa, hải sản hoặc đậu phộng khi hệ miễn dịch chưa hoàn thiện.
• Tổn thương niêm mạc ruột: Do nhiễm khuẩn, viêm ruột hoặc rối loạn tiêu hóa, làm tăng tính thấm của niêm mạc, tạo điều kiện cho protein lạ xâm nhập.
• Yếu tố môi trường: Ô nhiễm, stress, lạm dụng thuốc kháng sinh hoặc thay đổi chế độ ăn cũng có thể làm tăng nguy cơ dị ứng thực phẩm.

Những ai có nguy cơ mắc phải dị ứng thức ăn?

Dị ứng thức ăn có thể gặp ở mọi lứa tuổi, nhưng phổ biến nhất là ở trẻ em, đặc biệt trong những năm đầu đời khi hệ miễn dịch và tiêu hóa còn chưa hoàn thiện. Tỷ lệ mắc bệnh ước tính khoảng 5 - 8% ở trẻ nhỏ và 2 - 3% ở người lớn, với xu hướng gia tăng trong những năm gần đây.

Ngoài ra, phụ nữ có xu hướng mắc dị ứng thức ăn nhiều hơn nam giới trong độ tuổi trưởng thành. Một số yếu tố khác như môi trường ô nhiễm, chế độ ăn công nghiệp, hoặc thay đổi lối sống cũng góp phần làm tăng tỷ lệ mắc bệnh trong cộng đồng.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải dị ứng thức ăn

Một số yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải dị ứng thức ăn bao gồm:

• Tiền sử gia đình có người bị dị ứng, hen phế quản hoặc viêm da cơ địa.
• Tuổi nhỏ, đặc biệt là trẻ dưới 3 tuổi.
• Hệ miễn dịch hoặc tiêu hóa chưa hoàn thiện.
• Tiếp xúc sớm hoặc quá nhiều với thực phẩm gây dị ứng.
• Môi trường sống ô nhiễm, nhiều khói bụi hoặc hóa chất.
• Sử dụng kháng sinh hoặc thuốc ức chế miễn dịch kéo dài.
• Chế độ ăn ít đa dạng hoặc chế biến thực phẩm công nghiệp nhiều.

Phương pháp chẩn đoán và xét nghiệm dị ứng thức ăn

Việc chẩn đoán dị ứng thức ăn bắt đầu bằng khám lâm sàng và khai thác bệnh sử chi tiết. Bác sĩ sẽ hỏi về các triệu chứng xuất hiện sau khi ăn thực phẩm nào, tần suất, mức độ nghiêm trọng, tiền sử dị ứng của bản thân và gia đình, cũng như các yếu tố môi trường hoặc bệnh lý đi kèm. Khám lâm sàng giúp đánh giá các biểu hiện trên da, hô hấp và tiêu hóa để định hướng nguyên nhân và mức độ dị ứng.

Để xác định chính xác thực phẩm gây dị ứng, các xét nghiệm thường được sử dụng gồm:

• Xét nghiệm IgE đặc hiệu: Đo nồng độ kháng thể IgE chống lại các loại thực phẩm nghi ngờ.
• Test lẩy da (Skin Prick Test - SPT): Xác định phản ứng dị ứng ngay tại da.
• Test kích thích bằng đường ăn (Oral Food Challenge - OFC): Cho bệnh nhân ăn từng lượng nhỏ thực phẩm nghi ngờ dưới giám sát y tế.
• Xét nghiệm máu tổng quát hoặc xét nghiệm dị ứng đa chất: Giúp đánh giá mức độ nhạy cảm với nhiều loại thực phẩm cùng lúc.

Điều trị dị ứng thức ăn

Nội khoa

Điều trị nội khoa là phương pháp chính để kiểm soát dị ứng thức ăn, nhằm giảm triệu chứng và ngăn ngừa phản ứng nghiêm trọng. Các biện pháp thường được áp dụng gồm:

• Tránh thực phẩm gây dị ứng: Nhận biết và loại bỏ hoàn toàn thực phẩm nghi ngờ ra khỏi chế độ ăn.
• Thuốc kháng histamin: Giảm ngứa, mề đay, phát ban.
• Corticosteroid: Dùng trong trường hợp phản ứng nặng hoặc kéo dài.
• Adrenaline (Epinephrine): Dùng cấp cứu khi có phản ứng phản vệ.
• Thuốc hỗ trợ khác: Thuốc giảm ho, giãn phế quản hoặc chống nôn tùy triệu chứng.

Ngoại khoa

Hiện tại, dị ứng thức ăn không có phương pháp điều trị ngoại khoa, việc quản lý chủ yếu dựa vào nội khoa và thay đổi chế độ ăn.

Những thói quen sinh hoạt giúp hạn chế diễn tiến của dị ứng thức ăn

Chế độ sinh hoạt

Chế độ sinh hoạt hợp lý đóng vai trò quan trọng trong việc hạn chế diễn tiến của dị ứng thức ăn. Một số thói quen nên áp dụng gồm:

• Luôn đọc nhãn thực phẩm trước khi sử dụng để tránh thành phần gây dị ứng.
• Tránh dùng chung dụng cụ nấu nướng hoặc bát đĩa với thực phẩm gây dị ứng.
• Ghi nhật ký thực phẩm để theo dõi phản ứng dị ứng và nhận biết thực phẩm gây dị ứng.
• Giữ môi trường sống sạch sẽ, hạn chế bụi, lông thú và các chất kích thích.
• Tham khảo bác sĩ trước khi dùng thuốc hoặc thực phẩm chức năng mới.

Chế độ dinh dưỡng

Nên đảm bảo cân bằng, đa dạng nhưng vẫn loại bỏ các thực phẩm gây dị ứng. Bổ sung các nhóm thực phẩm an toàn giàu protein, vitamin và khoáng chất, đồng thời duy trì đủ nước giúp cơ thể khỏe mạnh và giảm nguy cơ thiếu hụt dinh dưỡng do kiêng cữ. Việc tham khảo chuyên gia dinh dưỡng sẽ giúp xây dựng thực đơn phù hợp, đảm bảo an toàn và duy trì chất lượng cuộc sống.

Phòng ngừa dị ứng thức ăn

Phòng ngừa không đặc hiệu là cách quan trọng để giảm nguy cơ mắc hoặc hạn chế diễn tiến của dị ứng thức ăn. Một số phương pháp bao gồm:

• Cho trẻ ăn dặm hợp lý, từng loại thực phẩm một và quan sát phản ứng.
• Tránh tiếp xúc với thực phẩm gây dị ứng đã biết ở trẻ hoặc người có cơ địa nhạy cảm.
• Duy trì chế độ dinh dưỡng cân bằng, đa dạng, giàu vitamin và khoáng chất.
• Giữ môi trường sống sạch sẽ, giảm tiếp xúc với bụi, lông thú và các chất kích thích.
• Tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng thuốc, thực phẩm chức năng hoặc bổ sung chế độ ăn mới.
• Giáo dục bản thân và gia đình về cách nhận biết triệu chứng và xử trí phản ứng dị ứng kịp thời.

Hiện nay, chưa có biện pháp phòng ngừa đặc hiệu hoàn toàn để ngăn ngừa dị ứng thức ăn. Việc phòng ngừa chủ yếu dựa vào quản lý chế độ ăn, môi trường và theo dõi sức khỏe.

Dị ứng thức ăn là tình trạng phổ biến nhưng có thể kiểm soát hiệu quả nếu được nhận biết sớm và xử trí đúng cách. Việc tuân thủ chế độ ăn an toàn, theo dõi triệu chứng và tham khảo ý kiến bác sĩ giúp hạn chế biến chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống.