Đau đầu vận mạch: Triệu chứng, nguy cơ, cách điều trị và phòng ngừa

Đau đầu vận mạch là rối loạn thần kinh mạn tính liên quan tới rối loạn điều hòa mạch máu não và hoạt hóa các con đường đau trung ương. Bệnh được phân loại thành migraine với aura và migraine không aura tùy theo có hay không có triệu chứng tiền triệu thần kinh như rối loạn cảm giác, thị giác. 

Cơ chế bệnh lý phức tạp liên quan tới yếu tố di truyền rối loạn dẫn truyền thần kinh như serotonin và peptide liên quan,  hormone tuyến giáp, calcitonin gene related peptide CGRP cùng tương tác giữa hệ thần kinh trung ương và mạch máu. Mục tiêu điều trị là giảm tần suất và mức độ cơn đồng thời phục hồi chức năng cũng như giảm tác động xã hội.

Những dấu hiệu và triệu chứng của đau đầu vận mạch 

Dưới đây là các triệu chứng lâm sàng điển hình của đau đầu vận mạch, cụ thể:

• Bệnh nhân có thể có cơn đau đầu một bên có tính chất mạch đập và tăng lên khi vận động cơ thể.
• Bệnh nhân có thể kèm theo buồn nôn hoặc nôn trong cơn đau khiến ăn uống khó khăn.
• Bệnh nhân có thể có nhạy cảm với ánh sáng hoặc tiếng ồn khiến phải tránh kích thích môi trường.
• Bệnh nhân có thể trải qua tiền triệu aura như thấy chấm sáng, mất thị trường hoặc tê rần nửa người trong vòng 5 đến 60 phút trước cơn.
• Bệnh nhân có thể có triệu chứng prodrome như mệt mỏi, thay đổi tâm trạng, thèm ăn hoặc cổ cứng trước cơn xuất hiện.

Biến chứng có thể gặp khi mắc bệnh đau đầu vận mạch 

Các biến chứng và hậu quả lâu dài của migraine khi bệnh không được kiểm soát gồm có:

• Giảm chất lượng cuộc sống và khả năng lao động do tần suất cơn cao và thời gian nghỉ làm kéo dài.
• Migraine mạn tính với đau đầu trung bình hoặc nặng trên 15 ngày mỗi tháng dẫn tới phụ thuộc thuốc giảm đau và giảm hiệu quả điều trị.
• Tác dụng phụ do dùng thuốc giảm đau quá mức.
• Tăng nguy cơ trầm cảm, lo âu và rối loạn giấc ngủ do gánh nặng triệu chứng kéo dài.
• Biến chứng hiếm gặp như migraine với aura liên quan tới tăng nguy cơ đột quỵ, đặc biệt ở người hút thuốc, sử dụng thuốc tránh thai có estrogen.

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Bạn nên đến khám bác sĩ chuyên khoa khi gặp các tình huống sau đây:

• Cơn đau đầu xuất hiện đột ngột có mức độ nặng khác biệt so với các lần trước hoặc có triệu chứng thần kinh mới như liệt yếu mặt.
• Đau đầu kéo dài hoặc tần suất tăng lên nhanh chóng khiến ảnh hưởng lớn tới sinh hoạt hằng ngày.
• Các thuốc giảm đau thông thường không hiệu quả hoặc cần dùng liên tục trên 10 ngày mỗi tháng.
• Có tiền sử xuất huyết nội tạng như não, tim mạch hoặc các yếu tố nguy cơ đột quỵ.

Cơ chế cũng như yếu tố sinh bệnh chính của migraine bao gồm:

• Yếu tố di truyền: Gia đình có người mắc migraine làm tăng nguy cơ do nhiều gen tham gia vào điều hòa dẫn truyền thần kinh và mạch máu.
• Rối loạn dẫn truyền thần kinh: Giảm hoạt động serotonin, rối loạn sản xuất neurotransmitter gây tăng nhạy cảm với đau.
• Vai trò của CGRP: Peptide này tham gia giãn mạch và truyền tín hiệu đau trung ương ngoại biên nên đóng vai trò quan trọng trong cơn migraine.
• Tác nhân kích hoạt: Mất ngủ, căng thẳng cảm xúc, thay đổi nội tiết hoặc dùng đồ ăn, thức uống chứa tyramine, rượu hoặc gián đoạn lịch sinh học có thể khởi phát cơn.
• Tương tác thần kinh mạch: Thay đổi hoạt động vùng thân não làm mất cân bằng giữa co mạch và giãn mạch dẫn đến triệu chứng đau.

Những ai có nguy cơ mắc phải đau đầu vận mạch? 

Có một số nhóm đối tượng dễ mắc chứng đau đầu vận mạch gồm có:

• Người có tiền sử gia đình mắc migraine do nền tảng di truyền.
• Phụ nữ trong độ tuổi sinh sản do ảnh hưởng của biến động nội tiết tố estrogen.
• Người có rối loạn giấc ngủ hoặc làm việc ca đêm có rối loạn nhịp sinh học.
• Người có kèm các rối loạn tâm lý như trầm cảm, lo âu tăng nguy cơ mắc và làm nặng thêm triệu chứng.
• Người có yếu tố kích hoạt lối sống như hút thuốc nhiều, tiêu thụ rượu đều có tần suất cơn cao hơn.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải đau đầu vận mạch 

Bên cạnh đó, các yếu tố thúc đẩy khởi phát và tiến triển migraine ở mọi nhóm đối tượng gồm có:

• Thay đổi nồng độ estrogen trước kỳ kinh hoặc khi dùng thuốc tránh thai có thể làm xuất hiện cơn.
• Thiếu ngủ và lịch làm việc thất thường làm tăng mật độ cơn do rối loạn điều hòa thần kinh.
• Chế độ ăn có các chất gây kích thích như caffeine, tyramine hoặc nitrat làm khởi phát cơn ở một số người.
• Stress tâm lý kéo dài làm giảm ngưỡng đau và tăng tái phát cơn.
• Sử dụng thuốc giảm đau thường xuyên khiến tăng nguy cơ đau đầu do lạm dụng thuốc.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán đau đầu vận mạch 

Quy trình chẩn đoán đau đầu vận mạch chủ yếu dựa trên lâm sàng theo tiêu chuẩn quốc tế kết hợp loại trừ nguyên nhân khác, cụ thể:

• Khai thác tiền sử chi tiết về tính chất cơn, thời gian các yếu tố khởi phát và triệu chứng kèm theo giúp phân biệt migraine với các loại đau đầu khác.
• Sử dụng sổ nhật ký để ghi tần suất mức độ và yếu tố kích hoạt cơn đau đầu vận mạch nhằm hỗ trợ chẩn đoán cũng như theo dõi hiệu quả điều trị.
• Thăm khám thần kinh toàn diện để phát hiện dấu hiệu bất thường gợi ý nguyên nhân thứ phát.
• Chỉ định hình ảnh học như CT hoặc MRI sọ não khi có dấu hiệu cảnh báo như khởi phát đột ngột thay đổi tri giác hoặc dấu hiệu thần kinh khu trú.
• Đánh giá các yếu tố kèm theo như rối loạn giấc ngủ tình trạng tâm lý và các bệnh nội khoa phối hợp để điều chỉnh chiến lược điều trị.

Phương pháp điều trị đau đầu vận mạch

Nguyên tắc điều trị đau đầu vận mạch gồm xử trí cơn cấp và điều trị dự phòng nhằm giảm tần suất cơn, cụ thể:

• Điều trị cơn cấp: Sử dụng thuốc giảm đau không opioid như paracetamol và thuốc chống viêm không steroid khi phù hợp để giảm đau ở cơn nhẹ hoặc trung bình.
• Thuốc đặc hiệu cắt cơn: Triptan là nhóm thuốc chủ lực giúp co mạch và ức chế truyền tín hiệu đau nên sử dụng ngay khi cơn bắt đầu ở người không có chống chỉ định tim mạch.
• Điều trị chống nôn: Metoclopramide hoặc prochlorperazine có thể cân nhắc khi nôn nhiều ảnh hưởng đến hấp thu thuốc.
• Điều trị dự phòng: Sử dụng các thuốc như chẹn kênh canxi chẹn beta thuốc chống trầm cảm ba vòng hoặc thuốc chống co giật khi tần suất cơn cao hoặc cơn nặng ảnh hưởng chức năng.
• Điều trị hiện đại nhắm trúng đích: Kháng thể chống CGRP và thuốc ức chế thụ thể CGRP được chỉ định cho bệnh nhân không đáp ứng điều trị hoặc có chống chỉ định với các nhóm thuốc giảm đau truyền thống.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của đau đầu vận mạch 

Chế độ sinh hoạt: 

Các đề xuất sinh hoạt cụ thể cho người bị đau đầu vận mạch gồm có:

• Lên kế hoạch hàng ngày cố gắng ngủ thức giờ cố định và tạo môi trường ngủ tối và yên tĩnh.
• Sắp xếp thời gian làm việc nghỉ ngơi hợp lý tránh làm việc quá sức liên tục và thường xuyên đứng dậy vận động nhẹ.
• Hạn chế tiếp xúc với ánh sáng chói và tiếng ồn mạnh trong cơn đau bằng cách tìm nơi yên tĩnh tối và nghỉ ngơi.
• Tránh thức ăn đã biết là yếu tố kích hoạt trong trường hợp cá nhân và kiểm soát lượng caffeine tiêu thụ.
• Thảo luận với bác sĩ chuyên khoa về kế hoạch điều trị dài hạn và điều chỉnh nếu có thay đổi tình trạng sức khỏe.

Chế độ dinh dưỡng:

Những chỉ dẫn dinh dưỡng hữu ích cho người bệnh migraine gồm có:

• Duy trì bữa ăn đều đặn tránh nhịn đói lâu vì hạ đường huyết có thể khởi phát cơn ở một số người.
• Tăng cường rau củ quả tươi, ngũ cốc nguyên hạt và nguồn protein để ổn định chuyển hóa năng lượng.
• Bảo đảm đủ nước trong ngày, tránh mất nước là yếu tố có thể kích hoạt đau đầu.
• Thảo luận với chuyên gia dinh dưỡng khi muốn thử chế độ ăn mới nhằm tránh thiếu hụt dinh dưỡng.

Phương pháp phòng ngừa đau đầu vận mạch

Đau đầu vận mạch không có biện pháp phòng ngừa. Các biện pháp ngăn ngừa cơn đau hiệu quả tập trung vào can thiệp lối sống, sàng lọc và điều trị dự phòng như sau:

• Sàng lọc và tư vấn cho người có yếu tố di truyền hoặc tiền sử gia đình để nhận biết sớm và áp dụng biện pháp phòng ngừa.
• Thực hiện thay đổi lối sống gồm ngủ điều độ quản lý stress, vận động đều đặn và tránh các yếu tố kích hoạt đã xác định.
• Sử dụng điều trị dự phòng dược lý cho người có tần suất cơn cao nhằm giảm số ngày đau đầu mỗi tháng và cải thiện chức năng.
• Giáo dục cộng đồng và bệnh nhân về khi nào cần đến khám nhằm phát hiện các dấu hiệu cảnh báo nguyên nhân thứ phát.

Đau đầu vận mạch là bệnh lý mạn tính phức tạp có cơ chế đa yếu tố và ảnh hưởng nhiều tới chất lượng cuộc sống. Chẩn đoán lâm sàng kết hợp nhật ký cơn và loại trừ nguyên nhân khác là nền tảng để lựa chọn điều trị cắt cơn và dự phòng phù hợp.