Sốt do thuốc: Nguyên nhân, phương pháp xử trí và phòng ngừa biến chứng

Sốt do thuốc (drug fever) là tình trạng tăng thân nhiệt bất thường xuất hiện sau khi dùng thuốc, không do nhiễm trùng hay bệnh lý nền gây ra. Đây là một dạng phản ứng có hại của thuốc (ADR - adverse drug reaction), chiếm khoảng 3 - 5% các trường hợp sốt không rõ nguyên nhân trong bệnh viện. Đặc điểm quan trọng của sốt do thuốc là:

• Sốt thường xuất hiện sau vài ngày đến vài tuần kể từ khi bắt đầu dùng thuốc.
• Thân nhiệt có thể dao động từ sốt nhẹ 37,5 - 38,5°C đến sốt cao trên 39°C.
• Sốt thường giảm nhanh sau khi ngừng thuốc nghi ngờ.

Sốt do thuốc thường bị nhầm với nhiễm trùng, đặc biệt ở bệnh nhân đang điều trị nội trú. Do đó, việc nhận diện sớm và loại trừ nguyên nhân do thuốc là rất quan trọng để tránh lạm dụng kháng sinh hoặc can thiệp không cần thiết.

Những dấu hiệu và triệu chứng của sốt do thuốc 

Sốt do thuốc thường khó phân biệt với sốt do nhiễm trùng nhưng có một số đặc điểm gợi ý, cụ thể:

• Người bệnh xuất hiện sốt sau khi bắt đầu dùng thuốc vài ngày đến vài tuần.
• Thân nhiệt có thể dao động từ sốt nhẹ 37,5 - 38,5°C đến sốt cao trên 39°C.
• Sốt thường không kèm theo các dấu hiệu nhiễm trùng rõ ràng như ho, khạc đờm, tiểu buốt hay tiêu chảy.
• Một số trường hợp có kèm phát ban dạng sẩn, mề đay hoặc ngứa, sưng hạch bạch huyết.
• Có thể kèm theo tăng bạch cầu ái toan trong xét nghiệm máu.
• Sốt thường giảm nhanh sau khi ngừng thuốc nghi ngờ.

Biến chứng có thể gặp khi bị sốt do thuốc 

Nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời, sốt do thuốc có thể dẫn đến những biến chứng nguy hiểm như:

• Lạm dụng kháng sinh hoặc thuốc hạ sốt không cần thiết, gây thêm tác dụng phụ.
• Kéo dài thời gian nằm viện, tăng chi phí điều trị.
• Một số trường hợp nặng có thể tiến triển thành phản ứng quá mẫn toàn thân như hội chứng Stevens - Johnson hoặc hoại tử thượng bì nhiễm độc.
• Gây suy gan cấp hoặc ảnh hưởng đến chức năng thận nếu tiếp tục dùng thuốc gây phản ứng.

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Người bệnh cần đến cơ sở y tế ngay khi có các biểu hiện sau:

• Sốt cao kéo dài nhiều ngày mà không tìm thấy nguyên nhân rõ ràng.
• Xuất hiện phát ban, ngứa, mụn nước hoặc bong tróc da sau khi dùng thuốc.
• Có biểu hiện toàn thân như khó thở, phù mặt, đau khớp, vàng da.
• Sốt kèm theo bất thường trong xét nghiệm máu hoặc chức năng gan thận.
• Khi đang điều trị bằng nhiều loại thuốc và xuất hiện sốt không giải thích được.

Các nguyên nhân chính có thể dẫn đến sốt do thuốc gồm:

• Một số thuốc kích thích hệ miễn dịch, tạo phản ứng quá mẫn và giải phóng cytokine gây sốt.
• Một số thuốc tác động trực tiếp lên trung tâm điều nhiệt ở vùng dưới đồi, làm tăng thân nhiệt.
• Một số thuốc gây rối loạn chuyển hóa, làm tăng sinh nhiệt trong cơ thể.
• Một số thuốc có phản ứng đặc hiệu, ví dụ methyldopa gây sốt kèm thiếu máu tán huyết, allopurinol gây hội chứng quá mẫn toàn thân, thuốc hóa trị giải phóng cytokine.
• Một số trường hợp sốt do tá dược hoặc chất bảo quản trong thuốc, đặc biệt thuốc tiêm truyền có thể gây sốt nếu dung dịch bị nhiễm độc tố.

Những ai có nguy cơ mắc tình trạng sốt do thuốc? 

Không phải tất cả mọi người dùng thuốc đều bị sốt do thuốc. Tuy nhiên, có những nhóm đối tượng và yếu tố nhất định làm tăng khả năng xuất hiện phản ứng này, cụ thể:

• Người sử dụng nhiều loại thuốc cùng lúc: Khi phối hợp nhiều thuốc, nguy cơ tương tác và phản ứng bất lợi, trong đó có sốt, sẽ tăng cao.
• Người có tiền sử dị ứng thuốc: Những người từng bị phát ban, mề đay, sốt hoặc phản ứng quá mẫn với thuốc trước đó dễ tái phát khi dùng lại hoặc dùng thuốc cùng nhóm.
• Người mắc bệnh mạn tính: Bệnh nhân suy gan, suy thận, bệnh tự miễn thường có khả năng chuyển hóa và đào thải thuốc kém, dễ tích lũy và gây phản ứng.
• Người cao tuổi: Do chức năng gan thận suy giảm, khả năng chuyển hóa thuốc kém, dễ gặp tác dụng phụ.
• Trẻ em: Hệ miễn dịch và khả năng chuyển hóa thuốc chưa hoàn thiện, dễ nhạy cảm hơn với tác dụng phụ.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc sốt do thuốc 

Bên cạnh đó, một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ mắc sốt do thuốc gồm:

• Liều lượng và thời gian dùng thuốc: Dùng liều cao hoặc kéo dài làm tăng nguy cơ phản ứng bất lợi.
• Đặc điểm thuốc: Một số nhóm thuốc có nguy cơ cao gây sốt như kháng sinh beta-lactam, sulfonamide, thuốc chống co giật, thuốc chống ung thư.
• Tình trạng miễn dịch: Người có hệ miễn dịch suy yếu hoặc rối loạn miễn dịch dễ bị phản ứng quá mẫn.
• Yếu tố di truyền: Một số biến thể gen liên quan đến chuyển hóa thuốc có thể làm tăng nguy cơ phản ứng bất lợi, trong đó có sốt.
• Môi trường điều trị: Bệnh nhân nằm viện, đặc biệt trong khoa hồi sức, thường dùng nhiều thuốc tiêm truyền, nguy cơ sốt do thuốc cao hơn.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán sốt do thuốc

Chẩn đoán sốt do thuốc thường khó khăn vì triệu chứng dễ nhầm với nhiễm trùng hoặc bệnh lý khác. Bác sĩ cần kết hợp khai thác bệnh sử, thăm khám lâm sàng và xét nghiệm hỗ trợ, bao gồm:

• Khai thác bệnh sử: Hỏi chi tiết về thời điểm bắt đầu sốt, loại thuốc đang dùng, liều lượng, thời gian sử dụng và tiền sử dị ứng thuốc.
• Khám lâm sàng: Quan sát các dấu hiệu kèm theo như phát ban, mề đay, vàng da, đau khớp.
• Xét nghiệm máu: Có thể thấy tăng bạch cầu ái toan, bất thường chức năng gan hoặc thận.
• Loại trừ nguyên nhân khác: Cần loại trừ nhiễm trùng, bệnh tự miễn hoặc ung thư.
• Thử ngừng thuốc nghi ngờ: Đây là phương pháp quan trọng nhất. Nếu sốt giảm trong vòng 48 - 72 giờ sau khi ngừng thuốc, chẩn đoán sốt do thuốc được củng cố.

Phương pháp điều trị sốt do thuốc hiệu quả 

Nguyên tắc điều trị chính là ngừng ngay thuốc nghi ngờ và chăm sóc hỗ trợ.

• Ngừng thuốc gây sốt: Đây là bước quan trọng nhất. Thân nhiệt thường trở về bình thường sau 2 - 3 ngày.
• Điều trị triệu chứng: Dùng thuốc hạ sốt như paracetamol khi sốt cao gây khó chịu. Đồng thời, bù nước và điện giải nếu sốt kéo dài.
• Theo dõi và tái khám: Người bệnh cần được theo dõi sát để tránh tái sử dụng thuốc gây phản ứng. Bên cạnh đó, hồ sơ bệnh án phải ghi rõ loại thuốc gây sốt để phòng ngừa trong tương lai.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của sốt do thuốc 

Chế độ sinh hoạt: 

Biện pháp có thể áp dụng trong sinh hoạt hàng ngày giúp hạn chế và phòng ngừa sốt do thuốc gồm:

• Thông báo cho bác sĩ về tất cả các loại thuốc đang sử dụng, bao gồm cả thuốc kê đơn, không kê đơn và thực phẩm chức năng.
• Ghi nhớ và lưu trữ thông tin về các thuốc từng gây phản ứng sốt để tránh tái sử dụng.
• Tuân thủ đúng liều lượng và thời gian dùng thuốc theo chỉ định, không tự ý tăng liều hoặc kéo dài thời gian điều trị.
• Theo dõi thân nhiệt thường xuyên trong quá trình dùng thuốc, đặc biệt khi bắt đầu một loại thuốc mới.
• Báo ngay cho bác sĩ khi có biểu hiện sốt không rõ nguyên nhân, kèm phát ban, ngứa hoặc khó thở.
• Tái khám định kỳ để kiểm tra chức năng gan, thận và theo dõi các phản ứng bất lợi của thuốc.
• Giữ lối sống lành mạnh, nghỉ ngơi hợp lý và tập luyện thể dục đều đặn để nâng cao sức khỏe tổng thể.

Chế độ dinh dưỡng:

Bên cạnh chế độ sinh hoạt, một thực đơn dinh dưỡng lành mạnh sẽ giúp hạn chế tình trạng sốt do thuốc, cụ thể:

• Duy trì chế độ ăn uống cân bằng, giàu vitamin và khoáng chất để tăng cường sức đề kháng.
• Uống đủ nước mỗi ngày để hỗ trợ quá trình chuyển hóa và đào thải thuốc.
• Hạn chế rượu bia và thuốc lá vì chúng làm tăng gánh nặng cho gan thận, dễ gây tác dụng phụ.

Phương pháp phòng ngừa sốt do thuốc hiệu quả 

Các biện pháp phòng ngừa sốt do thuốc hiệu quả gồm:

• Hạn chế dùng thuốc không rõ nguồn gốc, thuốc trôi nổi hoặc thuốc không có hướng dẫn sử dụng rõ ràng.
• Cảnh giác với các thuốc có nguy cơ cao gây sốt như kháng sinh nhóm beta-lactam, sulfonamide, thuốc chống co giật, thuốc hóa trị.
• Đảm bảo môi trường điều trị an toàn, tránh nhiễm khuẩn trong quá trình tiêm truyền hoặc sử dụng thuốc đường tĩnh mạch.
• Tăng cường miễn dịch bằng chế độ ăn uống đầy đủ, nghỉ ngơi hợp lý và vận động thể chất phù hợp.

Sốt do thuốc là một phản ứng bất lợi thường gặp nhưng dễ bị nhầm lẫn với nhiễm trùng, dẫn đến chẩn đoán sai và điều trị không phù hợp. Việc nhận diện sớm, ngừng thuốc nghi ngờ và áp dụng biện pháp hỗ trợ kịp thời giúp người bệnh nhanh chóng hồi phục và tránh biến chứng nặng. Chủ động phòng ngừa bằng cách sử dụng thuốc hợp lý, theo dõi sát trong quá trình điều trị và duy trì lối sống lành mạnh là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe lâu dài.