Rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ: Nguyên nhân, dấu hiệu và cách cải thiện giấc ngủ

Giấc ngủ đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển của não bộ và hành vi xã hội của trẻ tự kỷ. Tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy có đến hơn một nửa trẻ rối loạn phổ tự kỷ gặp các vấn đề về giấc ngủ. Thiếu ngủ kéo dài khiến trẻ dễ cáu gắt, giảm tập trung, học kém và tăng các hành vi lặp lại. Bài viết này giúp phụ huynh hiểu rõ rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ, nguyên nhân vì sao trẻ khó ngủ và cách giúp con ngủ ngon tự nhiên hơn mỗi đêm.

Rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ là gì?

Rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ là tình trạng trẻ gặp khó khăn trong việc bắt đầu hoặc duy trì giấc ngủ, ngủ không sâu, dễ tỉnh giấc hoặc thức dậy quá sớm. Khác với trẻ bình thường, giấc ngủ của trẻ tự kỷ thường ngắn, không ổn định và khó điều chỉnh theo chu kỳ ngày - đêm. Đây là một vấn đề phổ biến, có thể ảnh hưởng đến hơn 50% trẻ trong nhóm rối loạn phổ tự kỷ.

Có nhiều lý do kết hợp khiến việc ngủ trở nên khó khăn hơn ở trẻ tự kỷ như:

• Do rối loạn hormone melatonin (chất điều hòa giấc ngủ).
• Khó nhận biết sự khác biệt giữa ngày và đêm dẫn đến rối loạn nhịp sinh học.
• Lo âu, nhạy cảm với tiếng ồn, ánh sáng hoặc thay đổi môi trường.
• Thói quen ngủ không ổn định hoặc phụ thuộc vào thiết bị điện tử trước khi ngủ.

Việc hiểu rõ vấn đề giúp phụ huynh chuẩn bị tốt hơn cho bước tiếp theo là nhận diện dấu hiệu và tổ chức môi trường ngủ phù hợp cho trẻ.

Dấu hiệu nhận biết rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ

Rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ có thể biểu hiện rất đa dạng, từ khó ngủ nhẹ đến rối loạn phức tạp ảnh hưởng toàn bộ chu kỳ nghỉ ngơi. Phụ huynh nên quan sát kỹ cả ban đêm lẫn ban ngày để phát hiện dấu hiệu bất thường ở con. Cụ thể:

Dấu hiệu trong giấc ngủ

Khi quan sát giấc ngủ của con, phụ huynh nên lưu ý các biểu hiện sau:

• Trẻ khó đi vào giấc, mất hơn 30 phút để ngủ.
• Tỉnh giấc nhiều lần trong đêm, có khi không ngủ lại được.
• Ngủ ngáy, cử động liên tục, mộng du hoặc nói mớ.
• Thức dậy sớm hơn bình thường, không ngủ bù được.

Những biểu hiện này nếu lặp lại thường xuyên là dấu hiệu rõ ràng của rối loạn giấc ngủ chứ không chỉ là “đêm hôm nay khó ngủ”. Nghiên cứu cho thấy trẻ tự kỷ có tỉ lệ các vấn đề về giấc ngủ cao hơn hẳn so với trẻ thường. 

Biểu hiện ban ngày

Hậu quả của việc ngủ kém sẽ rõ ràng hơn vào ban ngày:

• Mệt mỏi, buồn ngủ, giảm tập trung.
• Tăng hành vi kích động, cáu gắt hoặc tự làm đau.
• Kém tương tác xã hội, giảm khả năng học tập.

Trẻ thiếu ngủ thường có khả năng học tập và giao tiếp kém hơn, đồng thời xuất hiện nhiều hành vi tự kích thích hoặc phản ứng mạnh với các thay đổi nhỏ. Những ảnh hưởng này không chỉ đơn thuần là mệt mà có thể cản trở quá trình can thiệp và phát triển của trẻ tự kỷ. 

Nguyên nhân gây rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến việc trẻ tự kỷ gặp khó khăn khi ngủ, bao gồm cả yếu tố sinh học, tâm lý và môi trường. Cụ thể như sau:

Rối loạn sinh học trong cơ thể trẻ

Trước hết là yếu tố sinh học. Trẻ tự kỷ thường có những khác biệt về cấu trúc não, nhịp sinh học và sản xuất hormone giấc ngủ. Cụ thể:

• Thiếu hụt hormone melatonin và serotonin là hai chất liên quan đến chu kỳ ngủ - thức.
• Hoạt động điện não bất thường ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ, chẳng hạn như ngủ sâu ít hơn hoặc nhạy cảm với âm thanh. 

Những thay đổi sinh học này khiến trẻ tự kỷ dễ bị rối loạn giấc ngủ ngay từ khi nhỏ, và việc can thiệp môi trường hoặc hành vi cần song hành với yếu tố sinh học.

Nguyên nhân tâm lý - hành vi

Thói quen và cảm xúc của trẻ cũng đóng vai trò quan trọng:

• Trẻ có lo âu, sợ hãi hoặc bị kích thích bởi âm thanh, ánh sáng.
• Khó hiểu và tuân thủ các thói quen sinh hoạt do đặc điểm tự kỷ. Chẳng hạn, trẻ không muốn thay đồ ngủ, không muốn rời màn hình.
• Phản ứng quá mức với thay đổi trong môi trường hoặc lịch sinh hoạt.

Những thay đổi nhỏ trong môi trường hoặc lịch trình có thể khiến trẻ phản ứng rất mạnh và giấc ngủ bị ảnh hưởng theo. Do đó, ổn định tâm lý và hành vi là yếu tố then chốt trong xử lý.

Tác động từ môi trường và sinh hoạt

Cuối cùng, môi trường và sinh hoạt hàng ngày cũng góp phần không nhỏ:

• Không gian ngủ quá sáng hoặc ồn ào, không phù hợp với trẻ có nhạy cảm giác.
• Thói quen xem tivi, điện thoại trước giờ ngủ khiến bộ não khó chuyển sang chế độ nghỉ.
• Lịch ngủ không cố định, trẻ ngủ trưa quá nhiều hoặc ngủ muộn dẫn đến rối loạn nhịp sinh học.

Khi những yếu tố môi trường và thói quen không được kiểm soát, chúng có thể khuếch đại các yếu tố sinh học và tâm lý, tạo thành vòng xoáy khiến việc ngủ trở nên ngày càng khó khăn.

Ảnh hưởng của rối loạn giấc ngủ đối với trẻ tự kỷ và gia đình

Giấc ngủ không chỉ giúp cơ thể nghỉ ngơi mà còn là thời điểm não bộ phục hồi, củng cố trí nhớ và điều hòa cảm xúc. Do đó, rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ có thể tác động nghiêm trọng đến sự phát triển lâu dài của cả trẻ và gia đình. Cụ thể như sau:

Đối với trẻ

Khi trẻ tự kỷ ngủ không đủ hoặc ngủ kém chất lượng, hậu quả không chỉ là “ngủ ít” mà là một chuỗi ảnh hưởng:

• Tăng các hành vi tự kích thích, giảm khả năng giao tiếp.
• Suy giảm trí nhớ, khả năng tập trung và học kỹ năng mới.
• Rối loạn cảm xúc, dễ cáu gắt, lo âu hoặc trầm cảm.

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng giấc ngủ kém làm trầm trọng thêm các đặc điểm của phổ tự kỷ, từ đó ảnh hưởng tới tiến trình can thiệp.

Đối với cha mẹ và người chăm sóc

Không chỉ trẻ bị ảnh hưởng, cả gia đình cũng chịu tác động lớn:

• Mất ngủ kéo dài do phải thức cùng con hoặc thường xuyên bị gián đoạn giờ ngủ.
• Tăng căng thẳng, kiệt sức, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống gia đình.
• Những áp lực từ việc chăm sóc trẻ ngủ không ngon dẫn đến giảm khả năng chịu đựng và ảnh hưởng đến mối quan hệ vợ chồng hoặc giữa các thành viên.

Việc giấc ngủ kém của trẻ kéo dài không chỉ là vấn đề sức khỏe đơn lẻ, mà là một thách thức hệ thống cho cả gia đình, do vậy cần được xử lý toàn diện.

Cách giúp trẻ tự kỷ cải thiện rối loạn giấc ngủ

Giải pháp hỗ trợ trẻ tự kỷ ngủ ngon cần kết hợp đồng bộ giữa điều chỉnh môi trường, liệu pháp hành vi và can thiệp y tế khi cần thiết. Dưới đây là những hướng tiếp cận hiệu quả mà phụ huynh có thể áp dụng:

Điều chỉnh môi trường và thói quen sinh hoạt

Một số bước cụ thể để thiết lập nền tảng cho giấc ngủ tốt hơn:

• Tạo không gian ngủ yên tĩnh, ánh sáng dịu, nhiệt độ mát… phù hợp với trẻ nhạy cảm giác.
• Thiết lập khung giờ đi ngủ cố định mỗi ngày để ổn định nhịp sinh học.
• Hạn chế màn hình điện tử ít nhất 1 giờ trước khi ngủ để tránh ánh sáng xanh ức chế melatonin.
• Dạy trẻ nhận biết trình tự trước khi ngủ như tắm - đọc truyện - ngủ… để tạo thói quen và cảm giác an toàn.

Những biện pháp này nếu được kiên trì thực hiện có thể tạo sự khác biệt lớn trong chất lượng giấc ngủ của trẻ. Nghiên cứu cũng khuyến nghị vệ sinh giấc ngủ là bước đầu tiên trước khi dùng thuốc. 

Ứng dụng liệu pháp hành vi và hỗ trợ tâm lý

Ngoài môi trường, can thiệp hành vi là thành phần quan trọng:

• Liệu pháp hành vi giúp điều chỉnh thói quen ngủ của trẻ, giúp trẻ học cách liên kết “giường = ngủ” hơn là “giường = chơi hoặc lo âu”.
• Cha mẹ được hướng dẫn cách phản ứng phù hợp khi trẻ thức dậy ban đêm, tránh biến thức dậy thành thời gian chơi hoặc kích thích.
• Thực hành thư giãn nhẹ: Nghe nhạc nhẹ, massage, kể chuyện, hít thở sâu để giúp hệ thần kinh trẻ tự kỷ từ từ chuyển sang trạng thái nghỉ ngơi.

Sự phối hợp giữa môi trường, thói quen và hành vi sẽ tăng hiệu quả hơn nhiều so với chỉ một trong các biện pháp.

Sử dụng melatonin hoặc thuốc hỗ trợ (khi có chỉ định)

Trong một số trường hợp, khi các biện pháp không dùng thuốc không đủ, bác sĩ có thể chỉ định hỗ trợ:

• Melatonin có thể được dùng dưới sự giám sát của bác sĩ để hỗ trợ ngủ.
• Không nên tự ý cho trẻ dùng thuốc an thần hoặc thảo dược vì trẻ tự kỷ có thể nhạy cảm hơn và có nhiều thuốc khác dùng kèm.
• Theo dõi chặt chẽ hiệu quả và tác dụng phụ nếu có.

Việc sử dụng hỗ trợ y tế nên luôn đi kèm với hướng dẫn chuyên môn và không thay thế việc chỉnh sửa hành vi, môi trường.

Rối loạn giấc ngủ ở trẻ tự kỷ không chỉ ảnh hưởng đến sự phát triển của trẻ mà còn tác động sâu sắc đến sức khỏe tinh thần của gia đình. Việc kết hợp giữa can thiệp hành vi, điều chỉnh môi trường và theo dõi y tế là hướng tiếp cận toàn diện giúp cải thiện giấc ngủ tự nhiên cho trẻ. Cha mẹ cần kiên trì, hiểu đặc điểm riêng của con và tìm kiếm sự hỗ trợ từ bác sĩ chuyên khoa để đạt kết quả tốt nhất.