Bilirubin là gì? Các chỉ số xét nghiệm bilirubin thường gặp và ý nghĩa

Bilirubin là một sắc tố mật màu vàng được hình thành chủ yếu từ quá trình thoái giáng hemoglobin trong hồng cầu, và một phần nhỏ từ các hemoprotein khác như myoglobin và cytochrom. Xét nghiệm bilirubin trong máu là một bước quan trọng giúp bác sĩ đánh giá tình trạng sức khỏe, từ đó đưa ra chẩn đoán chính xác và lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp. Vậy xét nghiệm bilirubin là gì? Hãy cùng tìm hiểu chi tiết về vấn đề này trong bài viết dưới đây!

Bilirubin là gì?

Bilirubin còn được biết đến như một sắc tố vàng, chủ yếu hình thành từ quá trình phân hủy hồng cầu. Ngoài ra, một phần nhỏ bilirubin cũng có nguồn gốc từ các protein như cytochrom và myoglobin. Trong cơ thể, bilirubin tồn tại dưới hai dạng: Bilirubin liên hợp (còn gọi là bilirubin trực tiếp) và bilirubin tự do (bilirubin gián tiếp).

Quá trình phá hủy hồng cầu có thể diễn ra ngay tại tủy xương (khi tạo hồng cầu không hiệu quả), trong máu tuần hoàn (hồng cầu bị tự kháng thể phá hủy) hoặc tại lách sau khi hồng cầu sống khoảng 120 ngày. Khi hồng cầu bị phân hủy, hemoglobin được giải phóng và tách thành các thành phần: nhân Hem, sắt và globin.

Trong khi sắt liên kết với protein transferrin, globin được giữ lại bởi haptoglobin, nhân Hem sẽ được enzyme oxygenase chuyển thành biliverdin. Tiếp theo, biliverdin được enzyme biliverdin reductase biến đổi thành bilirubin tự do (bilirubin gián tiếp), chiếm khoảng 80% tổng lượng bilirubin trong máu. Bilirubin tự do liên kết với albumin để vận chuyển đến gan và không qua được màng lọc cầu thận, nên ở người khỏe mạnh, bilirubin gián tiếp không xuất hiện trong nước tiểu.

Tại gan, bilirubin tự do liên hợp với acid glucuronic tạo thành bilirubin liên hợp (bilirubin trực tiếp). Dạng này chiếm khoảng 20% tổng lượng bilirubin, tan trong nước và có thể lọc qua thận. Một phần bilirubin liên hợp được tái hấp thu vào máu, phần còn lại dự trữ và bài tiết vào mật, sau đó đổ vào ruột.

Trong ruột, bilirubin được vi khuẩn chuyển hóa thành urobilinogen. Một phần nhỏ urobilinogen được hấp thu lại vào máu và thải qua nước tiểu, còn phần lớn được thải ra ngoài theo phân dưới dạng stercobilin.

Các xét nghiệm bilirubin

Xét nghiệm bilirubin là phương pháp dùng để đo lượng bilirubin có trong cơ thể. Thông qua xét nghiệm này, có thể đánh giá chức năng gan và hỗ trợ chẩn đoán một số bệnh lý nghiêm trọng.

Hiện nay, có ba phương pháp phổ biến để xác định hàm lượng bilirubin:

• Xét nghiệm bilirubin trong máu: Phương pháp này kiểm tra lượng bilirubin hiện diện trong máu của người bệnh và là cách thực hiện phổ biến nhất.
• Xét nghiệm bilirubin trong nước tiểu: Bình thường, nước tiểu chứa rất ít hoặc không có bilirubin. Nếu kết quả xét nghiệm phát hiện bilirubin trong nước tiểu, điều này có thể cảnh báo một vấn đề sức khỏe. Bác sĩ sẽ chỉ định thêm các xét nghiệm liên quan để xác định nguyên nhân và phương án điều trị phù hợp.
• Xét nghiệm bilirubin trong dịch ối: Đây là phương pháp dùng để kiểm tra hàm lượng bilirubin ở phụ nữ mang thai.

Ý nghĩa của xét nghiệm bilirubin là gì?

Mỗi khi bác sĩ chỉ định một xét nghiệm, đều có một mục đích nhất định, và xét nghiệm bilirubin cũng không ngoại lệ.

Đối với trẻ sơ sinh

Xét nghiệm bilirubin giúp chẩn đoán các trường hợp vàng da bệnh lý hoặc thâm tím nặng ngay sau sinh. Việc này rất quan trọng để bác sĩ kịp thời can thiệp trước khi bilirubin gián tiếp tích tụ quá mức, gây tổn thương tế bào não, hay còn gọi là vàng da nhân. 

Nếu không được xử lý kịp thời, trẻ có thể gặp các vấn đề về trí tuệ, mất thính lực, chậm phát triển, suy giảm nhận thức, rối loạn vận động mắt, thậm chí nguy cơ tử vong.

Đối với trẻ lớn, thanh thiếu niên và người lớn

Xét nghiệm bilirubin giúp chẩn đoán và theo dõi các bệnh lý liên quan đến gan - mật, bao gồm viêm gan, ung thư gan, ung thư tuyến tụy, sỏi mật, viêm túi mật. Ngoài ra, xét nghiệm này còn có thể phát hiện các bệnh lý về hồng cầu như hồng cầu liềm, tán huyết, dị ứng máu, hoặc tình trạng nhiễm trùng, tắc mật, cũng như hội chứng Gilbert.

Ý nghĩa của xét nghiệm bilirubin trong máu

Mục đích chính là đánh giá tình trạng tắc mật trong và ngoài gan, đồng thời theo dõi mức độ bệnh lý về gan. Xét nghiệm này cũng hữu ích trong quá trình theo dõi bệnh nhân điều trị bằng thuốc kháng lao.

Ý nghĩa của xét nghiệm bilirubin trong nước tiểu

Xét nghiệm này giúp phân biệt nguyên nhân vàng da. Nếu vàng da do tan máu, bilirubin sẽ không xuất hiện trong nước tiểu. Ngược lại, nếu vàng da xuất phát từ nguyên nhân gan hoặc ứ mật, bilirubin sẽ có trong nước tiểu.

Khi nào nên xét nghiệm bilirubin?

Bác sĩ thường chỉ định xét nghiệm bilirubin trong các trường hợp sau:

• Người bệnh xuất hiện vàng da.
• Có tiền sử uống nhiều rượu hoặc các thức uống có cồn.
• Nghi ngờ bị ngộ độc thuốc cấp tính.
• Nhiễm virus gây viêm gan.
• Nước tiểu có màu sẫm, giống hổ phách.
• Buồn nôn hoặc nôn mửa.
• Đau hoặc khó chịu ở vùng hạ sườn phải.
• Cảm giác mệt mỏi, uể oải kèm theo các bệnh lý gan mạn tính.

Ngoài xét nghiệm bilirubin, tùy theo tình trạng sức khỏe, bác sĩ có thể yêu cầu thêm một số xét nghiệm khác để đánh giá tổng thể chức năng gan và hồng cầu:

• Xét nghiệm AST, ALT, AFP… nhằm kiểm tra xem gan có bị tổn thương hay suy giảm chức năng không.
• Xét nghiệm máu, đếm hồng cầu lưới, haptoglobin, LDH… để phát hiện khả năng thiếu máu tán huyết.

Dựa trên kết quả các xét nghiệm này, bác sĩ sẽ đưa ra hướng điều trị phù hợp và chỉ định sử dụng thuốc hợp lý.

Nguyên nhân gì gây tăng bilirubin?

Khi nồng độ bilirubin trong máu vượt mức bình thường, đây có thể là dấu hiệu cảnh báo các vấn đề liên quan đến hồng cầu, gan, túi mật hoặc một số yếu tố khách quan khác. Do đó, nếu xuất hiện triệu chứng vàng da kèm ngứa, cơ thể có thể đang gặp nguy cơ mắc các bệnh lý về gan và mật.

Nhìn chung, bilirubin tăng cao có thể do các nguyên nhân sau:

Các bệnh lý liên quan đến chức năng máu

Các tình trạng làm hủy hoại hồng cầu nhanh chóng như bệnh hồng cầu hình liềm, rối loạn đông máu, thiếu máu tán huyết… khiến lượng lớn hồng cầu bị phá hủy. Khi đó, bilirubin sinh ra nhiều nhưng gan không kịp chuyển hóa thành bilirubin liên hợp để thải ra ngoài, dẫn đến tình trạng ứ đọng và tăng cao.

Triệu chứng thường gặp: Thiếu máu, chóng mặt, mệt mỏi, vàng da.

Các bệnh lý liên quan đến chức năng gan

Những bệnh gây tổn thương gan hoặc tắc nghẽn đường mật như xơ gan, viêm gan do virus, viêm gan do thuốc, viêm gan nhiễm độc, gan nhiễm mỡ, tắc ống mật, sỏi mật, viêm túi mật, viêm gan cấp hoặc mạn tính… làm giảm khả năng chuyển hóa bilirubin gián tiếp thành bilirubin trực tiếp, dẫn đến tổng lượng bilirubin trong máu tăng cao.

Triệu chứng thường gặp: Phân nhạt màu, nước tiểu sẫm, ngứa hoặc đau hạ sườn phải, buồn nôn, nôn mửa, mệt mỏi, sốt nhẹ và vàng da.

Các bệnh lý liên quan đến trẻ sơ sinh

Một số trẻ sơ sinh, đặc biệt là trẻ sinh non, có thể gặp tình trạng suy giảm khả năng tổng hợp bilirubin liên hợp, dẫn đến bilirubin gián tiếp tăng.

Các nguyên nhân khác

Ở nam giới, nồng độ bilirubin thường cao hơn nữ giới. Người Mỹ gốc Phi có mức bilirubin thấp hơn các nhóm dân cư châu Mỹ khác.

Hoạt động thể chất nặng hoặc tập luyện gắng sức cũng có thể làm tăng bilirubin.

Một số loại thuốc có thể làm tăng bilirubin, bao gồm: Kháng sinh, thuốc kháng virus HIV như Atazanavir, một số thuốc tránh thai, diazepam (Valium), flurazepam, phenytoin (Dilantin) và indomethacin (Indocin).

Do kết quả xét nghiệm có thể bị ảnh hưởng bởi thuốc, chế độ ăn hoặc mức độ vận động, người bệnh nên thông báo với bác sĩ về các loại thuốc đang dùng, thực phẩm và thói quen sinh hoạt để có kết quả chẩn đoán chính xác.

Nhìn chung, xét nghiệm bilirubin không chỉ giúp đánh giá chức năng gan mà còn cung cấp những thông tin quan trọng về tình trạng máu và sức khỏe tổng thể. Hiểu rõ các chỉ số xét nghiệm bilirubin sẽ hỗ trợ bác sĩ trong việc chẩn đoán chính xác và can thiệp kịp thời, đồng thời giúp người bệnh chủ động chăm sóc sức khỏe cho bản thân và gia đình một cách hiệu quả.