Ngất xỉu tạm thời: Triệu chứng, nguyên nhân, cách điều trị và phòng ngừa

Ngất xỉu tạm thời (syncope) là trạng thái mất ý thức đột ngột, ngắn hạn, do giảm tưới máu toàn thể hoặc khu trú ở não và thường dẫn tới mất trương lực cơ. Thời gian mất ý thức thường ngắn, từ vài giây đến vài phút, và người bệnh thường hồi phục hoàn toàn, tuy nhiên có thể để lại chấn thương do ngã. 

Việc phân loại nguyên nhân bị ngất xỉu tạm thời giúp hướng dẫn xử trí như ngất do tim mạch, ngất phản xạ (neurocardiogenic hoặc vasovagal), ngất do giảm tưới máu não do đứng lâu hoặc do thuốc, và ngất do nguyên nhân thần kinh hoặc chuyển hóa.

Xác định cơ chế ngất có ý nghĩa quyết định trong đánh giá nguy cơ tái phát và tử vong. Ngất do rối loạn nhịp nặng hoặc tắc nghẽn dòng ra khỏi tim mang nguy cơ cao hơn so với ngất phản xạ thông thường. Vì vậy, tiếp cận chẩn đoán theo lộ trình có kiểm soát và can thiệp kịp thời là then chốt để bảo vệ tính mạng và chức năng người bệnh.

Những dấu hiệu và triệu chứng của ngất xỉu tạm thời 

Nhận biết tiền triệu ngất xỉu tạm thời, triệu chứng tiền đình và những dấu hiệu lâm sàng trước khi mất ý thức giúp phân biệt nguyên nhân và phòng ngừa tai nạn, cụ thể:

• Cảm thấy chóng mặt mất thăng bằng, mờ mắt và hoa mắt trước triệu chứng ngất xỉu đột ngột.
• Vã mồ hôi, da lạnh và cảm giác buồn nôn trước khi mất ý thức.
• Có tiếng rung tai hoặc mất khả năng nghe tạm thời trước khi ngã.
• Co giật nhẹ điều hòa khi chuyển tiếp vào trạng thái mất ý thức, nhưng hiếm khi kéo dài.
• Hồi phục nhanh chóng sau nằm ngang và cảm thấy mệt mỏi kéo dài trong vài giờ.
• Không nhớ lại diễn biến ngay trước lúc ngất do mất ý thức tạm thời. 

Biến chứng có thể gặp khi mắc ngất xỉu tạm thời 

Mặc dù nhiều trường hợp ngất lành tính nhưng biến chứng có thể nghiêm trọng khi bị ngất xỉu đột ngột xảy ra trong môi trường không an toàn hoặc do bệnh lý nguy hiểm gây nên, bao gồm:

• Người bệnh có thể bị chấn thương sọ não, gãy xương hoặc trầy xước do ngã không được bảo vệ.
• Người bệnh có thể gặp tai nạn giao thông hoặc tai nạn lao động nếu ngất xảy ra khi lái xe hoặc thao tác máy.
• Người bệnh có thể tiến triển suy tim hoặc ngừng tim nếu nguyên nhân là rối loạn nhịp tim nguy hiểm.
• Người bệnh có thể có thiếu oxy não lan rộng trong trường hợp ngất kéo dài hoặc không hồi phục kịp thời.
• Người bệnh có thể mắc các vấn đề tâm lý như lo âu về tái phát và tránh hoạt động dẫn tới giảm chất lượng sống.

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Một số tình huống cần thăm khám khẩn trương để loại trừ nguyên nhân nguy hiểm như:

• Ngất có kèm đau ngực, khó thở hoặc đánh trống ngực dữ dội.
• Ngất kèm theo mất cảm giác khu trú, yếu một bên cơ thể hoặc khó nói.
• Ngất xảy ra nhiều lần trong thời gian ngắn hoặc tình trạng tăng tần suất.
• Người bệnh cần tới cơ sở cấp cứu nếu không hồi phục nhanh, có động kinh, co giật kéo dài hoặc có dấu hiệu chấn thương nặng.

Triệu chứng ngất xỉu đột ngột có thể do nhiều cơ chế khác nhau, hiểu rõ nguyên nhân giúp can thiệp hiệu quả, một số nguyên nhân thường gặp bao gồm:

• Người bệnh có thể bị ngất phản xạ do kích thích giao cảm hay phó giao cảm quá mức, ví dụ khi đau nhiều, sợ hãi hoặc đứng lâu.
• Người bệnh có thể bị ngất tim mạch do rối loạn nhịp như nhịp chậm nặng, nhịp nhanh thất hoặc block dẫn truyền.
• Người bệnh có thể bị ngất do tắc nghẽn dòng chảy tim như hẹp động mạch chủ hoặc tắc nghẽn van cơ học.
• Nguyên nhân bị ngất xỉu tạm thời có thể do giảm thể tích tuần hoàn như mất máu, mất nước hoặc sử dụng thuốc lợi tiểu quá mức.
• Người bệnh có thể bị ngất do rối loạn chuyển hóa nặng hoặc hạ đường huyết ảnh hưởng tưới máu não.

Những ai có nguy cơ mắc phải ngất xỉu tạm thời? 

Một số nhóm dân cư có nguy cơ cao hơn cần được giám sát chặt chẽ và tư vấn phòng ngừa, cụ thể:

• Người cao tuổi có bệnh tim mạch nền, rối loạn nhịp hoặc dùng nhiều thuốc gây tụt huyết áp có nguy cơ cao.
• Người trẻ có tiền sử ngất phản xạ tái phát hoặc hội chứng tiền đình thần kinh dễ bị ngất khi đứng lâu.
• Người bệnh đang dùng thuốc điều trị tim mạch, thuốc hạ huyết áp hoặc thuốc điều trị tâm thần có thể gặp ngất do tác dụng phụ.
• Người có rối loạn nội tiết hoặc mất nước do tiêu chảy, nôn mửa kéo dài có nguy cơ giảm tưới máu não.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải ngất xỉu tạm thời 

Ngoài nguyên nhân chính, nhiều yếu tố thuận lợi làm tăng khả năng xuất hiện hoặc tái phát bị ngất xỉu đột ngột như:

• Người bệnh có thể dễ ngất hơn nếu đứng yên lâu dưới nhiệt độ cao làm giãn mạch ngoại vi.
• Người bệnh có thể tăng nguy cơ ngất nếu uống rượu hoặc sử dụng thuốc làm giảm huyết áp.
• Người bệnh có thể có nguy cơ cao khi thay đổi tư thế đột ngột từ ngồi hoặc nằm sang đứng.
• Người bệnh có thể tăng nguy cơ ngất nếu có thiếu máu nặng làm giảm khả năng vận chuyển oxy.
• Người bệnh có thể có nguy cơ ngất cao hơn nếu có rối loạn nhịp tim chưa được điều trị.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán ngất xỉu tạm thời 

Chẩn đoán ngất cần kết hợp khám lâm sàng, ghi nhận hoàn cảnh và một số xét nghiệm chuyên biệt. Không có xét nghiệm đơn lẻ xác định ngất, tiếp cận bệnh theo từng bước giúp loại trừ nguyên nhân đe dọa tính mạng, cụ thể:

• Bác sĩ sẽ thực hiện khám lâm sàng, đo huyết áp tư thế và điện tim để phát hiện rối loạn huyết động hoặc rối loạn nhịp.
• Bác sĩ có thể yêu cầu Holter theo dõi điện tim 24 - 48 giờ hoặc máy ghi sự kiện khi nghi ngờ rối loạn nhịp không liên tục.
• Bác sĩ có thể thực hiện nghiệm pháp đứng (tilt test) để đánh giá ngất phản xạ và nhạy cảm với thay đổi tư thế.
• Bác sĩ có thể chỉ định siêu âm tim và xét nghiệm chức năng tim để loại trừ nguyên nhân cấu trúc.
• Bác sĩ có thể làm xét nghiệm máu để kiểm tra thiếu máu, rối loạn điện giải hoặc rối loạn chuyển hóa gây ngất.

Phương pháp điều trị ngất xỉu tạm thời

Điều trị hướng tới loại trừ nguyên nhân, phòng ngừa tái phát và giảm nguy cơ biến chứng của những cơn ngất xỉu đột ngột, bao gồm:

• Điều chỉnh hoặc thay đổi thuốc nếu ngất liên quan đến tác dụng phụ của thuốc hiện dùng.
• Chỉ định thiết bị cấy tạo nhịp khi ngất do block dẫn truyền hoặc nhịp chậm nặng được xác nhận.
• Điều trị nguyên nhân cấu trúc tim bằng phẫu thuật hoặc can thiệp khi ngất do tắc nghẽn dòng chảy.
• Hướng dẫn biện pháp tự quản lý cho ngất phản xạ như nằm xuống ngay khi có dấu hiệu tiền triệu và kỹ thuật ép chân để duy trì huyết áp.
• Sử dụng thuốc để tăng huyết áp tư thế hoặc điều chỉnh phản xạ thần kinh trong những trường hợp được chọn lọc.
• Phối hợp vật lý trị liệu và giáo dục về an toàn để giảm nguy cơ chấn thương khi ngất tái phát.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của ngất xỉu tạm thời 

Chế độ sinh hoạt: 

Những thay đổi hành vi đơn giản có thể giảm tần suất triệu chứng ngất xỉu đột ngột và giảm nguy cơ biến chứng, cụ thể:

• Người bệnh nên tránh đứng lâu tại chỗ dưới trời nóng để giảm nguy cơ tụt huyết áp do giãn mạch.
• Người bệnh nên thay đổi tư thế từ nằm hoặc ngồi sang đứng một cách chậm rãi để hạn chế tụt huyết áp tư thế hoặc bị ngất xỉu đột ngột.
• Người bệnh nên nhận biết dấu hiệu tiền triệu và nằm xuống ngay khi thấy chóng mặt để giảm nguy cơ chấn thương.
• Người bệnh nên thông báo cho người xung quanh khi có tiền sử ngất để được hỗ trợ kịp thời khi cần.
• Người bệnh nên hạn chế hoặc tránh lái xe và vận hành máy móc nặng nếu có ngất tái phát chưa được giải quyết.

Chế độ dinh dưỡng:

Bên cạnh điều chỉnh thói quen, người bệnh nên áp dụng chế độ dinh dưỡng khoa học như sau:

• Uống đủ nước và tăng muối khi được chỉ định để duy trì thể tích tuần hoàn nếu bác sĩ khuyến nghị. Người bệnh nên tránh uống rượu nhiều vì rượu có thể gây mất nước và hạ huyết áp trầm trọng.
• Ăn đều đặn, tránh nhịn ăn kéo dài để phòng hạ đường huyết là nguyên nhân gây ngất.
• Bổ sung thực phẩm giàu sắt nếu có thiếu máu xác định theo hướng dẫn y tế.
• Người bệnh nên thảo luận với bác sĩ trước khi sử dụng bất kỳ loại thuốc hoặc thực phẩm chức năng mới có thể ảnh hưởng huyết áp.

Phương pháp phòng ngừa ngất xỉu tạm thời

Biện pháp phòng ngừa chủ yếu dựa vào kiểm soát nguyên nhân và điều chỉnh môi trường sống, bao gồm:

• Thăm khám y tế khi có cơn chóng mặt tái phát để phát hiện và điều trị sớm nguyên nhân tim mạch hoặc nội tiết.
• Duy trì lượng dịch đầy đủ và điều chỉnh muối theo khuyến nghị y tế khi có tiền sử tụt huyết áp tư thế.
• Tránh các yếu tố kích phát như đứng lâu, trời nóng, kiệt sức và sử dụng rượu quá mức.
• Kiểm tra thuốc đang dùng với bác sĩ để loại trừ các tương tác hoặc tác dụng phụ gây ngất.
• Trang bị kiến thức sơ cứu cơ bản cho gia đình và nơi làm việc để xử trí ngất kịp thời.

Ngất xỉu tạm thời là triệu chứng gặp với phổ nguyên nhân rộng, từ lành tính đến đe dọa tính mạng, vì vậy đánh giá nguyên nhân và mức độ nguy cơ là ưu tiên hàng đầu. Phối hợp lâm sàng, xét nghiệm chẩn đoán và điều trị phù hợp giúp giảm tái phát, hạn chế biến chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống. Thực hành các biện pháp phòng ngừa cá nhân hóa và tuân thủ hướng dẫn y tế sẽ giúp bảo đảm an toàn cho người có tiền sử ngất.