Xét nghiệm soi phân là gì? Mục đích và ý nghĩa trong chẩn đoán bệnh

Các rối loạn tiêu hóa ngày càng phổ biến, từ tiêu chảy kéo dài, đau bụng, buồn nôn đến sụt cân không rõ nguyên nhân. Trong nhiều trường hợp, nguyên nhân có thể đến từ nhiễm ký sinh trùng hoặc vi khuẩn trong đường ruột, điều mà xét nghiệm mẫu phân có thể phát hiện sớm. Không chỉ giúp chẩn đoán chính xác, phương pháp này còn hỗ trợ theo dõi điều trị và phòng ngừa biến chứng nguy hiểm. Bài viết này sẽ cung cấp thông tin chi tiết về xét nghiệm mẫu phân, từ định nghĩa, mục đích đến ý nghĩa thực tiễn trong việc bảo vệ sức khỏe tiêu hóa cho bạn và gia đình.

Soi phân là gì?

Đây là một trong những kỹ thuật cơ bản và quan trọng nhất trong lĩnh vực tiêu hóa. Phương pháp này sử dụng kính hiển vi để quan sát trực tiếp mẫu phân, từ đó phát hiện các bất thường mà mắt thường không thể thấy.

Định nghĩa

Soi phân (soi tươi hoặc soi nhuộm) là kỹ thuật dùng kính hiển vi để quan sát mẫu phân, chủ yếu nhằm phát hiện các ký sinh trùng đường ruột (như trứng giun, nang amip, Giardia). Trong một số trường hợp, có thể quan sát thấy tế bào viêm hoặc chất nhầy, nhưng đánh giá máu ẩn hoặc mỡ phân thường được thực hiện bằng các xét nghiệm chuyên biệt khác. Phương pháp này được xem là một trong những xét nghiệm cơ bản nhất trong chẩn đoán bệnh lý tiêu hóa.

Có hai hình thức chính:

• Soi tươi: Quan sát mẫu phân ngay sau khi lấy, thường trong dung dịch nước muối sinh lý, giúp phát hiện ký sinh trùng còn sống hoặc đang di chuyển như amip, Giardia.
• Soi nhuộm: Sử dụng thuốc nhuộm đặc biệt để làm nổi bật cấu trúc tế bào, trứng giun, vi khuẩn hoặc nấm men.

Khi nào nên làm xét nghiệm?

Không phải ai cũng cần làm xét nghiệm này thường xuyên. Tuy nhiên, bác sĩ sẽ chỉ định khi bạn có các dấu hiệu bất thường sau:

• Tiêu chảy kéo dài trên 3 ngày, phân lỏng, có nhầy hoặc máu.
• Đau bụng quặn từng cơn, đầy hơi chướng bụng không rõ nguyên nhân.
• Nghi ngờ nhiễm ký sinh trùng đường ruột như giun đũa, giun kim, sán lá, amip.
• Sụt cân không giải thích được dù ăn uống bình thường.
• Theo dõi hiệu quả điều trị sau khi dùng thuốc tẩy giun hoặc kháng sinh.

Xét nghiệm soi phân để làm gì?

Xét nghiệm này giúp xác định sự hiện diện của ký sinh trùng hoặc yếu tố bất thường trong phân, hỗ trợ bác sĩ lựa chọn điều trị đặc hiệu và đánh giá hiệu quả điều trị. 

• Phát hiện ký sinh trùng đường tiêu hóa: Tìm thấy trứng, nang hoặc thể hoạt động của các loại giun, sán, amip, Giardia... là nguyên nhân phổ biến gây tiêu chảy kéo dài, sụt cân, thiếu máu và suy dinh dưỡng.
• Hỗ trợ chẩn đoán nhiễm khuẩn hoặc nấm: Một số vi khuẩn (như Salmonella, Shigella, Campylobacter) hoặc nấm men (Candida) có thể được nhận diện qua đặc điểm tế bào hoặc bào tử khi soi.
• Đánh giá tình trạng viêm đường ruột: Sự hiện diện của bạch cầu trong phân gợi ý viêm đại tràng hoặc bệnh lý nhiễm khuẩn tiêu hóa.
• Theo dõi hiệu quả điều trị: Sau khi dùng thuốc tẩy giun hoặc điều trị ký sinh trùng, bác sĩ có thể chỉ định soi phân lại để kiểm tra còn ký sinh hay không.
• Đánh giá dịch tễ học và nguy cơ lây nhiễm: Hữu ích trong giám sát cộng đồng, trường học hoặc khu vực có nguy cơ cao nhiễm giun sán.
• Hiệu quả chi phí và tính định hướng trong chẩn đoán: Soi phân là bước sàng lọc đầu tiên, chi phí thấp, có thể thực hiện trước khi chỉ định các thăm dò phức tạp hơn như nội soi hoặc chụp CT nếu bác sĩ nghi ngờ bệnh lý tiêu hóa.

Kết quả xét nghiệm mẫu phân nói lên điều gì?

Mỗi chỉ số đều có ý nghĩa riêng, giúp bác sĩ “giải mã” tình trạng đường ruột của bạn.

Các kết quả thường gặp và ý nghĩa

Mỗi kết quả đều phản ánh tình trạng khác nhau của hệ tiêu hóa, từ nhiễm ký sinh trùng đến rối loạn hấp thu.

• Tìm thấy trứng giun, nang ký sinh trùng: Xác định rõ loại ký sinh trùng (giun đũa, giun kim, sán lá).
• Phát hiện amip hoạt động hoặc Giardia lamblia: Nguyên nhân chính gây tiêu chảy mạn.
• Bạch cầu có hơn 5 - 10 tế bào/trường: Dấu hiệu viêm nhiễm cấp hoặc mạn tính (viêm đại tràng, bệnh Crohn).
• Máu ẩn dương tính: Nếu trong mẫu phân thấy nhiều hồng cầu hoặc nghi ngờ có máu, bác sĩ có thể chỉ định thêm xét nghiệm máu ẩn trong phân để xác nhận xuất huyết tiêu hóa.
• Nhiều mỡ, tinh bột, sợi cơ: Gợi ý rối loạn hấp thu do bệnh celiac, suy tụy hoặc nhiễm trùng kéo dài. Tuy nhiên, cần làm thêm các xét nghiệm chuyên biệt như định lượng mỡ phân hoặc xét nghiệm enzyme tụy để xác định.
• Nấm men (Candida) phát triển quá mức: Thường gặp ở người dùng kháng sinh lâu ngày hoặc suy giảm miễn dịch.

Khi nào cần tái khám hoặc làm thêm xét nghiệm?

Không phải kết quả bất thường nào cũng đáng lo, nhưng một số trường hợp cần được bác sĩ kiểm tra kỹ hơn.

• Triệu chứng vẫn kéo dài dù kết quả âm tính (có thể do lấy mẫu sai thời điểm).
• Phát hiện ký sinh trùng kháng thuốc hoặc nhiễm trùng nặng.
• Có yếu tố nguy cơ cao: Ăn uống không vệ sinh, tiếp xúc động vật, đi vùng dịch tễ.
• Kết quả gợi ý bệnh lý nghiêm trọng: Máu ẩn (+), bạch cầu tăng cao, nghi ngờ ung thư.

Các biện pháp phòng ngừa bệnh do ký sinh trùng đường ruột

Phòng bệnh hơn chữa bệnh. Dù soi phân rất hữu ích, nhưng cách tốt nhất vẫn là ngăn chặn ký sinh trùng xâm nhập từ đầu.

• Rửa tay sạch sẽ bằng xà phòng trong ít nhất 20 giây trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh hoặc khi tiếp xúc với đất, vật nuôi.
• Ăn chín, uống sôi để tiêu diệt mầm bệnh; tuyệt đối tránh ăn rau sống, tiết canh, gỏi cá hay thịt tái chưa nấu kỹ.
• Rửa kỹ rau củ quả dưới vòi nước chảy, sau đó ngâm nước muối loãng hoặc giấm 5 - 10 phút trước khi chế biến để loại bỏ trứng giun, vi khuẩn.
• Giữ vệ sinh khu vực bếp và dụng cụ nấu ăn, lau rửa thường xuyên và bảo quản thực phẩm trong tủ lạnh kín.
• Dùng nguồn nước sạch, không uống nước chưa đun sôi hoặc lấy từ ao, hồ, giếng khơi chưa qua xử lý.
• Tẩy giun định kỳ cho cả trẻ em và người lớn theo hướng dẫn của bác sĩ hoặc chương trình y tế địa phương.
• Phụ nữ mang thai chỉ nên tẩy giun sau tam cá nguyệt thứ nhất và cần được bác sĩ chỉ định phác đồ phù hợp.
• Khi có các triệu chứng tiêu hóa kéo dài như tiêu chảy, đau bụng, ngứa hậu môn về đêm hoặc nghi ngờ nhiễm ký sinh trùng, người bệnh nên đi khám bác sĩ để được chỉ định xét nghiệm phù hợp.

Xét nghiệm soi phân là cách đơn giản, hiệu quả để phát hiện sớm ký sinh trùng như giun, amip, Giardia, vi khuẩn gây viêm ruột hay rối loạn hấp thu. Kết quả giúp bác sĩ chẩn đoán chính xác, tránh điều trị sai và theo dõi hiệu quả. Để giảm nguy cơ, cần rửa tay sạch, ăn chín uống sôi, tẩy giun định kỳ. Khi có tiêu chảy kéo dài, phân có nhầy máu, đau bụng hoặc sụt cân, hãy đến cơ sở y tế để làm xét nghiệm. Việc phát hiện sớm giúp điều trị kịp thời và bảo vệ sức khoẻ đường ruột lâu dài.