Tổng quan dinh dưỡng và vận động cho trẻ từ 0 - 3 tháng tuổi

Ba tháng đầu đời là khoảng thời gian vàng cho sự phát triển của trẻ. Đây là lúc não bộ, hệ miễn dịch và các cơ quan của trẻ phát triển nhanh nhất trong suốt cuộc đời. Vì vậy các mẹ bỉm cần chú ý chăm sóc dinh dưỡng và vận động cho trẻ 0 - 3 tháng tuổi để đảm bảo cho sự phát triển toàn diện của trẻ.

Cân nặng và chiều cao tiêu chuẩn của trẻ 0 - 3 tháng tuổi

Ba tháng đầu đời là giai đoạn trẻ tăng trưởng nhanh nhất trong toàn bộ hành trình phát triển. Mỗi tuần, bé lớn lên từng chút một. Việc theo dõi cân nặng và chiều cao định kỳ giúp cha mẹ biết được bé có đang phát triển đúng chuẩn không, từ đó phát hiện sớm những dấu hiệu bất thường về dinh dưỡng, bú mẹ hay sức khỏe tổng thể.

Dưới đây là các giá trị trung bình về cân nặng và chiều cao của trẻ 0 - 3 tháng tuổi theo chuẩn WHO (2006):

Hiện nay, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) vẫn là cơ quan cung cấp bộ tiêu chuẩn tăng trưởng trẻ em chính thức và mới nhất (WHO Child Growth Standards, 2006). Bộ chuẩn này được xây dựng từ nghiên cứu trên hơn 8000 trẻ sơ sinh khỏe mạnh thuộc sáu quốc gia, trong điều kiện nuôi dưỡng tối ưu (bú mẹ hoàn toàn, môi trường sạch, chăm sóc tốt).
Bộ Y tế và Viện Dinh dưỡng Quốc gia Việt Nam khuyến nghị sử dụng chuẩn WHO 2006 cho mọi trẻ dưới 2 tuổi, bởi đây là “chuẩn phát triển lý tưởng” của trẻ nhỏ toàn cầu.

Theo chuẩn tăng trưởng của WHO (2006), cân nặng của trẻ được coi là bình thường khi nằm trong khoảng từ -2SD đến +2SD so với giá trị trung bình.

• Nếu cân nặng < -2SD, trẻ được xếp vào nhóm thiếu cân hoặc nguy cơ suy dinh dưỡng, cần theo dõi chế độ bú và tình trạng bệnh lý tiềm ẩn.
• Ngược lại, nếu cân nặng > +2SD, trẻ được xem là thừa cân hoặc tăng cân nhanh hơn bình thường, có thể liên quan đến việc bú quá nhiều hoặc yếu tố di truyền, cần được theo dõi để phòng ngừa nguy cơ béo phì sớm.

Bình thường, mỗi tuần bé tăng khoảng 150 - 200g, chiều cao tăng 2.5 - 3.5 cm/tháng. Tuy nhiên, mỗi trẻ có đặc điểm di truyền và thể trạng riêng. Vì vậy, điều quan trọng không phải là bé có phát triển giống bạn bè cùng tuổi, mà là bé có tăng đều đặn theo biểu đồ cá nhân hay không.

Cha mẹ nên cân và đo bé mỗi tháng, ghi lại trên biểu đồ tăng trưởng do trạm y tế hoặc bác sĩ nhi cung cấp. Nếu thấy bé tăng cân chậm, tụt kênh tăng trưởng, hoặc quá tăng nhanh (trên +2SD), cần trao đổi với bác sĩ dinh dưỡng để được đánh giá nguyên nhân.

Tuy nhiên cần lưu ý nhỏ:

• Bé sinh non, nhẹ cân hay bệnh lý bẩm sinh sẽ được đánh giá theo tuổi hiệu chỉnh.
• Bé bú mẹ hoàn toàn có thể tăng cân chậm hơn bé bú sữa công thức từ tháng thứ 2, nhưng vẫn khỏe mạnh nếu phát triển hài hòa.

Dinh dưỡng cho trẻ 0 - 3 tháng tuổi

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng tối ưu và duy nhất cần thiết trong 6 tháng đầu đời. Sữa mẹ chứa hơn 200 thành phần sinh học: Đạm dễ hấp thu, chất béo cần thiết cho phát triển não bộ, vitamin, khoáng chất và đặc biệt là kháng thể IgA giúp bé chống lại nhiễm trùng.

Lợi ích của sữa mẹ

Sữa mẹ mang lại nhiều lợi ích vượt trội cho cả trẻ sơ sinh và người mẹ:

• Tăng miễn dịch, giảm nguy cơ viêm phổi, tiêu chảy, dị ứng.
• Giúp phát triển trí não nhờ DHA, choline, ganglioside tự nhiên.
• Gắn kết tình cảm mẹ - con qua tiếp xúc da kề da, giúp bé ổn định cảm xúc.
• Với mẹ: Giúp giảm nguy cơ trầm cảm sau sinh, ung thư vú - buồng trứng, giúp co hồi tử cung tốt hơn.

Cách cho trẻ bú đúng

Nguyên tắc “theo nhu cầu”: Cho bú bất cứ khi nào bé muốn, thường 8 - 12 lần/ngày. Mỗi lần bú trung bình 15 - 20 phút. Bé nên bú hết một bên trước khi đổi bên, để nhận đủ lượng “sữa cuối” giàu năng lượng và chất béo.

Dấu hiệu trẻ bú đúng và tốt:

• Cằm trẻ chạm vào bầu vú.
• Miệng trẻ mở rộng.
• Môi dưới của trẻ trề ra ngoài.
• Quầng vú phía trên nhìn thấy nhiều hơn phía dưới miệng trẻ.
• Trẻ bú có nhịp mút sâu và chậm, không phát ra âm thanh khi mút.
• Khi bú, thỉnh thoảng trẻ ngừng lại nghỉ một khoảng ngắn.

Dấu hiệu trẻ bú đủ:

• Đi tiểu ít nhất 6 lần/ngày, nước tiểu nhạt màu.
• Tăng cân trung bình 150 - 200g/tuần.
• Bé tỉnh táo, ngủ ngon, không khóc kéo dài sau bú.

Giai đoạn này có cần bổ sung sữa công thức không?

Nếu mẹ mất sữa, thiếu sữa hoặc mắc bệnh cần điều trị bằng thuốc chống chỉ định cho bú, sữa công thức là lựa chọn thay thế. Chọn loại sữa có ghi “infant formula - dành cho trẻ 0 - 6 tháng”, đảm bảo đạt chuẩn Codex Alimentarius và được Bộ Y tế cấp phép lưu hành.

Cách pha sữa an toàn:

• Dùng nước đun sôi để nguội khoảng 70°C, pha đúng tỷ lệ theo hướng dẫn.
• Không thêm đường, không pha chung với sữa mẹ.
• Dụng cụ phải tiệt trùng sạch trước mỗi lần pha.
• Đổ bỏ sữa thừa sau 1 giờ, không hâm lại.

Vận động cho trẻ 0 - 3 tháng tuổi

Ba tháng đầu đời không chỉ là giai đoạn bé ăn và ngủ mà còn là thời kỳ não bộ, giác quan và vận động bùng nổ mạnh mẽ nhất.

Ngay từ khi mới sinh, bé đã bắt đầu học cách điều khiển cơ thể, nhận biết thế giới xung quanh và giao tiếp với cha mẹ bằng ánh mắt, âm thanh và những cử động nhỏ. Sự phát triển vận động ở giai đoạn này không chỉ là những hành động thể chất mà còn là kết quả phối hợp của hệ thần kinh, cơ, xương và cảm xúc.

Các mốc phát triển vận động bình thường

Những mốc phát triển này được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Viện Nhi Hoa Kỳ (AAP) thống kê dựa trên sự quan sát ở trẻ khỏe mạnh, được chăm sóc tốt.

Mỗi bé có tốc độ phát triển riêng, vì vậy chỉ cần bé vẫn tiến bộ đều theo thời gian là bình thường. Nếu bé 3 tháng vẫn không ngẩng đầu được, không giao tiếp bằng ánh mắt, cha mẹ nên trao đổi sớm với bác sĩ nhi để được kiểm tra phát triển thần kinh - vận động.

Cách hỗ trợ vận động an toàn tại nhà

Cha mẹ hoàn toàn có thể giúp con phát triển vận động ngay tại nhà bằng những hoạt động đơn giản, tự nhiên, không cần thiết bị phức tạp.

Tummy time - Nằm sấp có kiểm soát

• Bắt đầu từ khi bé 2 tuần tuổi, mỗi ngày cho bé nằm sấp 2 - 3 lần, mỗi lần 1 - 2 phút trên thảm phẳng, ấm, an toàn.
• Khi bé quen, có thể tăng dần thời gian lên 10 - 15 phút/ngày chia nhiều lần.
• Luôn quan sát bé trong suốt quá trình.
• Lợi ích: Giúp bé cứng cổ, mạnh cơ vai và ngực, hỗ trợ mốc lẫy sớm hơn, đồng thời giảm nguy cơ bẹp đầu do nằm ngửa lâu.

 Massage - Kích thích xúc giác và kết nối cảm xúc

• Dùng bàn tay ấm, vuốt dọc cánh tay, cẳng chân, lưng bé theo chiều từ trên xuống dưới.
• Có thể dùng dầu massage dành cho trẻ sơ sinh, tránh thoa vùng mặt.
• Thực hiện sau khi bé tắm hoặc trước khi ngủ.
• Lợi ích: Massage giúp bé thư giãn, ngủ ngon, tăng tuần hoàn máu và tạo sợi dây gắn kết cảm xúc mẹ - con mạnh mẽ hơn.

Khuyến khích bé quan sát và cử động

• Treo đồ chơi có màu sắc tương phản (đen - trắng, đỏ - vàng) cách mặt bé 20 - 30 cm, di chuyển chậm từ bên này sang bên kia.
• Cho bé đá chân vào đồ mềm (gối, chăn), chạm tay vào đồ có kết cấu khác nhau (vải, nhựa, gỗ) - giúp phát triển cảm giác xúc giác và phản xạ vận động.

Bên cạnh đó phụ huynh cần lưu ý:

• Không ép bé ngồi hoặc đứng sớm: Cơ xương bé còn yếu, có thể gây tổn thương cột sống hoặc khớp háng.
• Không để bé nằm sấp khi ngủ: Chỉ nên nằm sấp khi có người quan sát, vì nguy cơ hội chứng đột tử ở trẻ sơ sinh (SIDS).
• Không ủ quá chặt hoặc bế ẵm suốt ngày: Làm bé khó cử động, giảm cơ hội học kiểm soát cơ thể.
• Không lạm dụng thiết bị rung, xe nhún, nôi điện vì làm giảm nhu cầu vận động tự nhiên của bé.

Cha mẹ không cần “dạy” con vận động, mà chỉ cần tạo môi trường yêu thương, an toàn và khích lệ. Một em bé được bế bằng tình thương, được nghe giọng nói ấm áp của mẹ, được chạm, được chơi mỗi ngày, đó chính là những bài tập vận động và phát triển não bộ quý giá nhất.

Ba tháng đầu đời tuy ngắn ngủi nhưng là nền tảng cho sức khỏe, tầm vóc và trí tuệ của trẻ sau này. Chỉ cần cha mẹ hiểu đúng và thực hành đều đặn, cho bú đúng, ăn uống lành mạnh, chơi cùng con mỗi ngày thì bé sẽ phát triển khỏe mạnh, vui vẻ và tràn đầy năng