Thiếu vi chất dinh dưỡng là gì? Nguyên nhân và cách phòng ngừa

Tại Việt Nam và nhiều quốc gia trên thế giới, tình trạng thiếu các vi chất dinh dưỡng vẫn tồn tại dai dẳng dù các chương trình dinh dưỡng đã được triển khai. Gần đây, các số liệu cho thấy nhiều trẻ em, phụ nữ mang thai hoặc phụ nữ tuổi sinh đẻ vẫn bị thiếu sắt, kẽm, vitamin A… Bài viết này sẽ giải đáp về định nghĩa, tại sao xảy ra, ảnh hưởng ra sao và chúng ta có thể làm gì để phòng tránh, giúp bạn đọc, đặc biệt gia đình có trẻ nhỏ hay phụ nữ mang thai hiểu đúng và hành động hiệu quả.

Thiếu vi chất dinh dưỡng là gì? 

Là tình trạng cơ thể không được cung cấp đủ các vitamin và khoáng chất cần thiết cho hoạt động sống. Mặc dù nhu cầu về vi chất rất nhỏ, nhưng chúng đóng vai trò quan trọng trong chuyển hóa năng lượng, tăng trưởng, miễn dịch và phát triển trí tuệ. Khi thiếu hụt, cơ thể dễ gặp các rối loạn về thể chất, tinh thần và suy giảm sức đề kháng.

Các loại vi chất thiếu phổ biến hiện nay là:

• Sắt: Thiếu sắt dẫn đến thiếu máu do thiếu sắt, gây mệt mỏi, suy giảm khả năng tập trung và miễn dịch.
• Kẽm: Thiếu kẽm làm giảm sức đề kháng, chậm phát triển ở trẻ em và ảnh hưởng đến vị giác, khứu giác.
• Vitamin A: Thiếu vitamin A gây quáng gà, khô mắt, tăng nguy cơ nhiễm trùng và ảnh hưởng đến thị lực.
• Vitamin D: Thiếu vitamin D dẫn đến còi xương ở trẻ em, loãng xương ở người lớn và suy giảm miễn dịch.
• Vitamin B12 và folate: Thiếu hai vi chất này gây thiếu máu, mệt mỏi và đặc biệt nguy hiểm ở phụ nữ mang thai do tăng nguy cơ dị tật ống thần kinh ở thai nhi.

Tình trạng thiếu vi chất có thể được chia thành ba mức độ:

• Thiếu nhẹ: Không có triệu chứng rõ ràng, chỉ phát hiện qua xét nghiệm.
• Thiếu trung bình: Bắt đầu xuất hiện các triệu chứng nhẹ như mệt mỏi, giảm sức đề kháng.
• Thiếu nặng: Biểu hiện lâm sàng rõ rệt như thiếu máu, còi xương, quáng gà hoặc dị tật bẩm sinh.

Nguyên nhân và cơ chế dẫn đến thiếu vi chất dinh dưỡng

Tình trạng thiếu vi chất thường xuất phát từ nhiều yếu tố kết hợp, bao gồm thói quen ăn uống, điều kiện sức khỏe và môi trường sống, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng hấp thu và chuyển hóa dinh dưỡng của cơ thể.

Nguyên nhân

Thiếu vi chất không chỉ do ăn uống chưa đủ mà còn do hấp thu kém, nhu cầu tăng cao hoặc điều kiện sống khó khăn. Dưới đây là những nguyên nhân phổ biến nhất:

• Chế độ ăn thiếu đa dạng và nghèo vi chất: Chế độ ăn chủ yếu dựa vào tinh bột (gạo, ngô, khoai) mà thiếu rau xanh, trái cây, thực phẩm động vật (thịt, cá, trứng) làm giảm nguồn vi chất dễ hấp thu. Ví dụ, sắt từ thực vật (non-heme) hấp thu kém hơn sắt từ động vật (heme).
• Tác dụng ức chế hấp thu: Một số hợp chất trong thực phẩm như phytate (trong ngũ cốc), oxalate (trong rau bina, cải bó xôi) hoặc sự cạnh tranh giữa các khoáng chất (như canxi và sắt) làm giảm khả năng hấp thu vi chất.
• Nhu cầu cao trong các giai đoạn đặc biệt: Phụ nữ mang thai, phụ nữ cho con bú, trẻ em trong giai đoạn phát triển nhanh hoặc thanh thiếu niên cần lượng vi chất cao hơn. Nếu không được bổ sung đầy đủ, tình trạng thiếu vi chất dễ xảy ra.
• Nhiễm trùng mạn tính, viêm đường ruột hoặc ký sinh trùng: Các tình trạng như viêm ruột, nhiễm giun sán hoặc mất máu mạn tính (do kinh nguyệt, loét dạ dày) làm giảm hấp thu hoặc tăng nhu cầu vi chất.
• Yếu tố xã hội – kinh tế: Các nhóm dân số ở vùng sâu, vùng xa, dân tộc thiểu số hoặc hộ nghèo thường hạn chế tiếp cận thực phẩm giàu vi chất do điều kiện kinh tế hoặc thiếu thông tin dinh dưỡng.

Cơ chế tác động tới cơ thể

Vi chất dinh dưỡng là đồng yếu tố (coenzyme) trong nhiều phản ứng sinh hóa, tham gia vào quá trình tạo hồng cầu, phát triển xương, chức năng thần kinh và hệ miễn dịch. Khi thiếu vi chất:

• Rối loạn chuyển hóa: Thiếu sắt làm giảm sản xuất hemoglobin, gây thiếu máu.
• Suy giảm miễn dịch: Thiếu kẽm hoặc vitamin A làm cơ thể dễ mắc bệnh nhiễm trùng.
• Kém tăng trưởng: Thiếu vitamin D hoặc kẽm làm chậm phát triển chiều cao và cân nặng ở trẻ.
• Dị tật bẩm sinh: Thiếu folate hoặc vitamin B12 trong thai kỳ có thể gây dị tật ống thần kinh ở thai nhi.

Những ảnh hưởng đến sức khỏe cá nhân 

Thiếu các vi chất dinh dưỡng không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe chung mà còn để lại nhiều hậu quả nghiêm trọng cho thể chất, trí tuệ và khả năng miễn dịch của mỗi người.

• Suy giảm tăng trưởng thể chất: Trẻ em thiếu vi chất dễ bị thấp còi, nhẹ cân, ảnh hưởng đến sự phát triển toàn diện.
• Suy giảm phát triển trí não và học tập: Thiếu sắt, kẽm hoặc vitamin B12 làm giảm khả năng tập trung, ghi nhớ và thành tích học tập.
• Tăng nguy cơ nhiễm trùng: Thiếu vitamin A, kẽm hoặc vitamin D làm suy giảm miễn dịch, khiến cơ thể dễ mắc bệnh và lâu hồi phục.
• Thiếu máu, mệt mỏi: Thiếu sắt hoặc vitamin B12 gây mệt mỏi, giảm hiệu suất lao động và học tập.
• Hậu quả ở phụ nữ mang thai: Thiếu vi chất làm tăng nguy cơ sinh non, trẻ nhẹ cân, tử vong chu sinh hoặc dị tật bẩm sinh (như thiếu folate gây dị tật ống thần kinh).

Giải pháp phòng ngừa thiếu vi chất dinh dưỡng

Để ngăn ngừa tình trạng thiếu hụt vi chất và duy trì sức khỏe tối ưu, cần kết hợp chế độ ăn hợp lý, bổ sung vi chất đúng cách cùng với lối sống lành mạnh.

• Xây dựng chế độ ăn đa dạng, cân đối: Tăng cường rau xanh, trái cây giàu vitamin A (cà rốt, bí đỏ, xoài), thực phẩm động vật (gan, cá, trứng) và các loại đậu, hạt cung cấp kẽm, sắt. Sử dụng chất béo tốt như dầu ô liu, dầu cá để tăng hấp thu các vitamin tan trong chất béo (A, D, E, K).
• Sử dụng thực phẩm tăng cường vi chất: Ưu tiên chọn các sản phẩm có bổ sung i-ốt, vitamin A, sắt, kẽm như muối i-ốt, dầu ăn có vitamin A, bột mì hoặc gạo tăng cường vi chất.
• Bổ sung vi chất khi cần thiết: Phụ nữ mang thai, trẻ nhỏ và người có nguy cơ thiếu hụt nên dùng viên sắt, kẽm, vitamin A hoặc D theo hướng dẫn bác sĩ.
• Kiểm soát nhiễm trùng và cải thiện vệ sinh: Tẩy giun định kỳ cho trẻ và người lớn để tăng khả năng hấp thu dinh dưỡng. Giữ vệ sinh ăn uống, đảm bảo nguồn nước sạch để hạn chế nhiễm trùng đường ruột ảnh hưởng đến hấp thu vi chất.
• Giáo dục dinh dưỡng và truyền thông: Tích cực tìm hiểu thông tin dinh dưỡng từ bác sĩ hoặc tổ chức y tế uy tín. Tham gia các chương trình cộng đồng nhằm nâng cao nhận thức và thực hành chế độ ăn đầy đủ vi chất cho cả gia đình.

Thiếu vi chất dinh dưỡng là một vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng nhưng thường bị bỏ qua do tính chất âm thầm. Bằng cách kết hợp các giải pháp cá nhân như xây dựng chế độ ăn đa dạng, bổ sung vi chất khi cần, cùng với các chính sách cấp quốc gia như tăng cường vi chất vào thực phẩm và hỗ trợ vùng yếu thế, chúng ta có thể giảm thiểu tình trạng thiếu vi chất, từ đó nâng cao sức khỏe và chất lượng cuộc sống cho toàn dân số.