Tăng sản thượng thận bẩm sinh là gì? Những vấn đề cần biết về tăng sản thượng thận bẩm sinh

Tăng sản thượng thận bẩm sinh (CAH) là một nhóm các rối loạn di truyền ảnh hưởng đến tuyến thượng thận. Tuyến này nằm ở phía trên mỗi quả thận và có nhiệm vụ sản xuất các hormone quan trọng mà cơ thể cần để hoạt động bình thường. Những hormone này bao gồm:

• Cortisol: Giúp cơ thể phản ứng với bệnh tật, chấn thương và căng thẳng. Nó cũng chịu trách nhiệm điều hòa huyết áp, mức năng lượng và đường huyết của cơ thể.
• Aldosterone: Giúp cơ thể duy trì mức độ muối (natri) và nước chính xác, đồng thời kiểm soát huyết áp và thể tích máu.
• Androgen: Là các hormone sinh dục nam đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển và tăng trưởng bình thường, cũng như khởi phát tuổi dậy thì ở nam.

Nếu bạn mắc CAH, tuyến thượng thận của bạn thiếu một loại enzyme cần thiết để tạo ra một hoặc nhiều hormone quan trọng này. Sự mất cân bằng hormone này có thể gây ra các triệu chứng ảnh hưởng đến sự phát triển giới tính. Trong gần 95% trường hợp, enzyme bị thiếu là 21-hydroxylase, do đó CAH thường được gọi là thiếu hụt 21-hydroxylase.

Có hai loại CAH chính chiếm 95% tổng số trường hợp là CAH cổ điển (classic CAH) và CAH không cổ điển (nonclassic CAH). CAH cổ điển là dạng nghiêm trọng hơn và thường được chẩn đoán khi sinh. CAH không cổ điển là dạng nhẹ nhất, thường không xuất hiện triệu chứng cho đến khi trưởng thành hoặc thậm chí không bao giờ xuất hiện triệu chứng.

Những triệu chứng của tăng sản thượng thận bẩm sinh

Các triệu chứng của CAH rất đa dạng, tùy thuộc vào loại bệnh và giới tính của người bệnh:

CAH cổ điển: Dạng này gây ra nồng độ androgen cao trong cơ thể, dẫn đến các triệu chứng liên quan đến hormone giới tính:

• Ở trẻ sơ sinh nữ: Bộ phận sinh dục ngoài có thể không điển hình (lưỡng tính), âm vật to giống dương vật, môi âm hộ đóng một phần và trông giống bìu, đường tiểu và âm đạo có thể có chung một lỗ mở thay vì hai lỗ riêng biệt. Tuy nhiên, các cơ quan sinh dục nữ bên trong (tử cung, ống dẫn trứng, buồng trứng) thường phát triển bình thường.
• Ở trẻ sơ sinh nam: Dương vật có thể to hơn bình thường.
• Ở cả nam và nữ: Các dấu hiệu dậy thì sớm (thay đổi giọng nói, mụn trứng cá nặng, lông mu, lông nách và lông mặt xuất hiện sớm), tăng trưởng nhanh, nhưng chiều cao cuối cùng có thể thấp hơn trung bình.
• Ở nữ giới: Phát triển các đặc điểm nam tính như cơ bắp săn chắc, giọng nói trầm và lông mặt quá mức. Kinh nguyệt bất thường và vô sinh cũng có thể xảy ra.
• Ở nam giới: U lành tính ở tinh hoàn và vô sinh.

Ngoài ra, thiếu hụt hormone do CAH thể mất muối (dạng nghiêm trọng nhất của CAH cổ điển) có thể gây ra các triệu chứng thượng thận nghiêm trọng như mất nước, nồng độ natri máu thấp (hạ natri máu), hạ huyết áp, loạn nhịp tim, đường huyết thấp, quá nhiều axit trong máu (nhiễm toan chuyển hóa), nôn mửa, tiêu chảy, sụt cân và sốc. Tình trạng này có thể đe dọa tính mạng nếu không được phát hiện và điều trị sớm.

CAH không cổ điển: Đây là dạng nhẹ hơn của bệnh, các triệu chứng có thể không rõ ràng hoặc xuất hiện muộn hơn, thường là ở tuổi thiếu niên hoặc trưởng thành.

Tác động của tăng sản thượng thận bẩm sinh với sức khỏe 

CAH có thể ảnh hưởng đáng kể đến sức khỏe tổng thể, đặc biệt là sự phát triển giới tính, tăng trưởng và khả năng sinh sản. Mặc dù có thể dẫn đến các vấn đề nghiêm trọng, nhưng khi phát hiện sớm và điều trị đúng cách, hầu hết những người mắc CAH đều có thể có cuộc sống khỏe mạnh. Tuy nhiên, bệnh vẫn có những tác động nhất định:

• Chiều cao: Người bệnh có thể cao hơn bình thường trong thời thơ ấu nhưng cuối cùng lại có chiều cao thấp hơn trung bình khi trưởng thành.
• Khả năng sinh sản: CAH có thể ảnh hưởng đến khả năng sinh sản ở cả nam và nữ.
• Tâm lý: Bệnh có thể có những tác động tâm lý, đòi hỏi sự hỗ trợ về sức khỏe tâm thần để cải thiện chất lượng cuộc sống.
• Rối loạn chuyển hóa: Có nguy cơ cao mắc các bất thường về chuyển hóa như béo phì, đái tháo đường, rối loạn lipid máu và hội chứng buồng trứng đa nang.

Biến chứng có thể gặp khi mắc tăng sản thượng thận bẩm sinh

Các biến chứng của CAH phụ thuộc vào loại và mức độ nghiêm trọng của bệnh:

Biến chứng nghiêm trọng liên quan đến CAH cổ điển

Mất quá nhiều nước và muối qua nước tiểu, có nguy cơ rối loạn điện giải. Nếu không được điều trị, có thể dẫn đến loạn nhịp tim, ngừng tim và tử vong.

Biến chứng liên quan đến CAH không cổ điển

• Ở nam giới nếu không được điều trị: Dậy thì sớm và tầm vóc thấp.
• Ở nữ giới nếu không được điều trị: Các đặc điểm cơ thể nam giới vĩnh viễn, kinh nguyệt không đều và vô sinh. 

Biến chứng liên quan đến điều trị và hậu quả lâu dài

• Từ phẫu thuật: Phẫu thuật để chỉnh hình bộ phận sinh dục không điển hình có thể gây nhiễm trùng, chảy máu và sẹo.
• Từ việc điều trị quá mức bằng glucocorticoids: Có thể dẫn đến chậm phát triển, tăng cân quá mức, loãng xương và tăng huyết áp.
• Từ việc điều trị không đủ bằng glucocorticoids: Dẫn đến nồng độ androgen tăng cao, dậy thì sớm, chiều cao thấp khi trưởng thành, kinh nguyệt không đều, các vấn đề về da.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Hầu hết các trường hợp CAH cổ điển được phát hiện ngay khi sinh thông qua chương trình sàng lọc sơ sinh định kỳ hoặc khi bộ phận sinh dục ngoài của trẻ sơ sinh không điển hình. Đối với CAH không cổ điển các triệu chứng thường xuất hiện muộn hơn, đôi khi ở tuổi dậy thì hoặc đầu tuổi trưởng thành. Nếu bạn nhận thấy con mình có dấu hiệu dậy thì sớm hoặc có bất kỳ lo ngại nào về sự tăng trưởng hay phát triển của con, hãy đến gặp bác sĩ ngay.

Nguyên nhân phổ biến nhất của CAH là do thiếu hụt enzyme 21-hydroxylase (21-OH), chiếm khoảng 95% các trường hợp. Các đột biến di truyền ảnh hưởng đến mức độ enzyme này.

CAH là một tình trạng di truyền, có nghĩa là nó được truyền từ cha mẹ sang con cái và có mặt ngay từ khi sinh. Điều này có nghĩa là một người chỉ mắc CAH khi họ nhận được một bản sao gen đột biến từ cả cha và mẹ. Cha mẹ của người mắc bệnh thường chỉ là người mang gen và không biểu hiện triệu chứng.

Những ai có nguy cơ mắc phải tăng sản thượng thận bẩm sinh?

CAH có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai, ở mọi lứa tuổi: Trẻ sơ sinh, trẻ em và người lớn. CAH phổ biến hơn ở một số nhóm dân tộc như người Do Thái Ashkenazi, người Mỹ Latinh, người Địa Trung Hải, người Nam Tư và người Yup'ik. Tỷ lệ mắc một số dạng hiếm của CAH cũng cao hơn ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Đông. Thiếu hụt 11β-OH có tỷ lệ cao hơn ở Bắc Phi và Trung Đông, trong khi thiếu hụt 17α-OH phổ biến hơn ở Brazil.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải tăng sản thượng thận bẩm sinh

Các yếu tố làm tăng nguy cơ mắc CAH bao gồm:

• Cha mẹ đều mắc CAH hoặc đều là người mang gen đột biến gây bệnh.
• Tiền sử gia đình mắc CAH.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán tăng sản thượng thận bẩm sinh

Việc chẩn đoán CAH bao gồm nhiều phương pháp khác nhau, tùy thuộc vào độ tuổi và triệu chứng của người bệnh:

Sàng lọc sơ sinh: Đây là một phần của chương trình sàng lọc sơ sinh định kỳ tại Hoa Kỳ và nhiều quốc gia khác. Xét nghiệm được thực hiện bằng cách lấy máu từ gót chân của trẻ sơ sinh nhằm đo nồng độ 17-hydroxyprogesterone (17-OHP). Sàng lọc sơ sinh giúp phát hiện hầu hết các trường hợp CAH cổ điển và một số biến thể nhẹ hơn. Tuy nhiên, CAH không cổ điển thường không được phát hiện bằng phương pháp này.

Xét nghiệm di truyền trước sinh: Nếu bạn đã có một con mắc CAH, bác sĩ có thể đề nghị xét nghiệm di truyền trước sinh thông qua chọc ối hoặc lấy mẫu gai nhau.

Chẩn đoán CAH không cổ điển: Việc chẩn đoán có thể không xảy ra cho đến khi các triệu chứng xuất hiện. Quá trình chẩn đoán bao gồm khám thực thể, xét nghiệm máu, xét nghiệm nước tiểu và xét nghiệm di truyền.

Các xét nghiệm máu khác:

• Nồng độ 17-OHP: Nồng độ này thường cao trong thiếu hụt 21-OH cổ điển (trên 10.000 ng/dL) và tăng nhẹ trong các dạng không cổ điển hoặc hiếm gặp (1000-10.000 ng/dL). Nồng độ 17-OHP cơ bản (lấy vào buổi sáng và trong giai đoạn nang trứng ở nữ giới) có thể là một công cụ sàng lọc cho CAH không cổ điển.
• 21-deoxycortisol: Được coi là một dấu ấn sàng lọc đáng tin cậy hơn cho thiếu hụt 21-OH.
• Bảng điện giải đồ huyết thanh: Đặc biệt quan trọng đối với dạng mất muối (hạ natri máu, tăng kali máu, nhiễm toan).
• Test kích thích Cosyntropin (ACTH tổng hợp): Đây là tiêu chuẩn vàng để xác nhận giảm hoạt động 21-hydroxylase, đặc biệt khi nồng độ 17-OHP không rõ ràng hoặc nghi ngờ các khiếm khuyết enzyme khác. Xét nghiệm này đo các nồng độ hormone (17-OHP, progesterone, cortisol, DOC, v.v.) trước và 60 phút sau khi tiêm Cosyntropin.
• Nồng độ ACTH và cortisol: Tất cả các dạng CAH đều cho thấy tình trạng suy vỏ thượng thận, dẫn đến nồng độ ACTH tăng cao và cortisol thấp.

Cận lâm sàng hình ảnh: Thường không bắt buộc, nhưng siêu âm vùng chậu có thể được thực hiện đối với bộ phận sinh dục không điển hình để đánh giá giải phẫu cơ quan sinh dục trong.

Phương pháp điều trị tăng sản thượng thận bẩm sinh

Nội khoa

Dùng thuốc: Bệnh nhân sẽ cần dùng thuốc hàng ngày suốt đời.

• Thay thế Glucocorticoid (thay thế cortisol): Hydrocortison là lựa chọn ưu tiên do thời gian bán thải ngắn và ít ảnh hưởng đến sự phát triển chiều cao. Thuốc được dùng bằng đường uống, chia thành 3 liều mỗi ngày. Đối với trẻ lớn hơn và người lớn, có thể sử dụng Prednisone hoặc Dexamethasone. Mục tiêu là thay thế cortisol bị thiếu, giảm nồng độ androgen và ức chế ACTH.
• Thay thế Mineralocorticoid (thay thế aldosterone): Fludrocortisone được dùng cho các dạng CAH thể mất muối.
• Những người mắc CAH không cổ điển không có triệu chứng có thể không cần điều trị. Nếu có triệu chứng nhẹ, có thể cần một liều glucocorticoid thấp và thường không cần điều trị suốt đời. Điều trị được chỉ định cho trẻ em có dậy thì sớm, dậy thì nhanh, tuổi xương phát triển nhanh, cũng như cho phụ nữ trưởng thành có rậm lông và vô sinh. Sau khi đạt được mục tiêu sinh sản, rậm lông và mụn trứng cá có thể được quản lý bằng thuốc tránh thai đường uống, có hoặc không có spironolactone.

Theo dõi: Bệnh nhân cần được xét nghiệm máu định kỳ để kiểm tra nồng độ hormone (ACTH, 17-OHP, DHEA sulfate và androstenedione), theo dõi sự tăng trưởng, huyết áp và sự phát triển các đặc điểm sinh dục thứ cấp phù hợp với lứa tuổi và giới tính, cũng như chụp X-quang tuổi xương hàng năm. Việc điều chỉnh liều lượng là rất quan trọng để tránh điều trị quá mức (dẫn đến chậm phát triển, tăng cân, loãng xương, tăng huyết áp) hoặc điều trị không đủ (dẫn đến nồng độ androgen cao, dậy thì sớm, chiều cao thấp, kinh nguyệt không đều, mụn trứng cá và khối u TART ở nam giới).

Ngoại khoa

Phẫu thuật chỉnh hình bộ phận sinh dục: Một số bé gái sơ sinh có bộ phận sinh dục ngoài không điển hình có thể cần phẫu thuật. Phẫu thuật giúp chỉnh sửa hình dạng và chức năng cơ quan sinh dục bất thường và thường được thực hiện khoảng 2-6 tháng tuổi hoặc có thể trì hoãn trong vài năm. Mục tiêu của phẫu thuật là cho phép kinh nguyệt lưu thông, sử dụng tampon và quan hệ tình dục qua đường âm đạo, cũng như ngăn ngừa nhiễm trùng đường tiết niệu.

Những thói quen sinh hoạt giúp hạn chế diễn nặng của tăng sản thượng thận bẩm sinh

Mặc dù CAH là một tình trạng di truyền không thể phòng ngừa, nhưng việc duy trì lối sống lành mạnh và tuân thủ điều trị có thể giúp kiểm soát bệnh và hạn chế các biến chứng.

Chế độ dinh dưỡng:

Một số loại thuốc dùng để điều trị CAH có thể gây tăng cân. Bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng để xây dựng một kế hoạch ăn kiêng và tập thể dục phù hợp nhằm duy trì cân nặng khỏe mạnh.

Chế độ sinh hoạt:

• Chăm sóc sức khỏe tâm thần: Điều quan trọng là tìm kiếm sự hỗ trợ về sức khỏe tâm thần để giải quyết mọi lo lắng để cải thiện chất lượng cuộc sống.
• Tuân thủ điều trị: Với việc phát hiện sớm và dùng thuốc đúng cách, hầu hết người bệnh CAH có thể sống khỏe mạnh.
• Theo dõi định kỳ: Bạn và con bạn nên được theo dõi thường xuyên để phát hiện sớm các biến chứng khác.

Phương pháp phòng ngừa tăng sản thượng thận bẩm sinh hiệu quả

CAH không thể phòng ngừa vì đây là một tình trạng di truyền. Nếu bạn có tiền sử gia đình mắc CAH hoặc đã có một con mắc bệnh, bạn nên cân nhắc tư vấn di truyền để tìm hiểu nguy cơ truyền bệnh cho con cái của mình.