Sán dây lợn là gì? Triệu chứng, nguyên nhân, phương pháp chẩn đoán và điều trị hiệu quả

Sán dây lợn (Taenia solium) là một loại sán dây ký sinh và gây bệnh truyền từ động vật sang người. Nó có một vòng đời phức tạp liên quan đến hai vật chủ chính:

• Vật chủ trung gian chính là lợn.
• Vật chủ cuối cùng tự nhiên duy nhất là con người (bị nhiễm sán dây trưởng thành trong ruột).

Con người cũng có thể là vật chủ trung gian, mang nang của sán trong các mô của cơ thể, gây ra bệnh sán gạo (cysticercosis), nếu sán xâm nhập vào hệ thần kinh sẽ gây ra bệnh sán não lợn.

Những triệu chứng của sán dây lợn

Các triệu chứng của sán dây lợn có thể khác nhau tùy thuộc vào giai đoạn và vị trí ký sinh:

Nhiễm sán dây trưởng thành trong ruột: Thường có triệu chứng nhẹ và không đặc hiệu. Các triệu chứng có thể bao gồm đau bụng, buồn nôn, tiêu chảy hoặc táo bón,... thường xuất hiện khoảng 8 tuần sau khi ăn thịt có chứa ấu trùng. Người bệnh có thể đi ngoài ra các đốt sán hàng ngày.

Nhiễm ấu trùng trong mô: Người bị sán gạo dưới da và trong cơ bắp thường không có triệu chứng. Tuy nhiên, sự hiện diện của các nốt sần dưới da có thể là một dấu hiệu gợi ý để chẩn đoán bệnh trong cộng đồng.

Sán não lợn: Đây là dạng nghiêm trọng nhất của bệnh sán gạo ở người. Phần lớn người mắc sán não lợn có thể không có triệu chứng lâm sàng trong nhiều năm hoặc thậm chí suốt đời. Khi có triệu chứng, chúng chủ yếu biểu hiện dưới dạng co giật động kinh, đau đầu (có hoặc không kèm theo tăng áp lực nội sọ), các triệu chứng thần kinh khu trú và suy giảm nhận thức. Các trường hợp nghiêm trọng hơn có thể gây ra mù lòa, tràn dịch não, viêm màng não và các triệu chứng do tổn thương chiếm chỗ trong hệ thần kinh trung ương.

Tác động của sán dây lợn với sức khỏe 

Sán dây lợn đặc biệt là sán não lợn có tác động đáng kể đến sức khỏe cộng đồng:

• Nguyên nhân hàng đầu gây động kinh: Sán não lợn là nguyên nhân có thể phòng ngừa phổ biến nhất gây động kinh trên toàn thế giới. Nó được ước tính gây ra 30% các trường hợp động kinh ở nhiều khu vực dịch tễ và có thể lên tới 70% ở các cộng đồng có nguy cơ cao.

• Gánh nặng bệnh tật: Khoảng 2,5 triệu người trên toàn thế giới mang sán dây T. solium và không dưới 20 triệu người bị nhiễm ấu trùng T. solium và có khoản 50.000 ca tử vong mỗi năm do sán não lợn.

Biến chứng có thể gặp sán dây lợn

Biến chứng chính và nghiêm trọng nhất của sán dây lợn là khi ấu trùng phát triển trong hệ thần kinh trung ương gây ra sán não lợn:

• Co giật động kinh: Biến chứng phổ biến nhất và nghiêm trọng nhất. 

• Đau đầu mãn tính: Một triệu chứng khá phổ biến khi người ta mắc sán não lợn.

• Mù mắt: Có thể xảy ra nếu ấu trùng ảnh hưởng đến mắt hoặc các vùng não liên quan đến thị giác.

• Viêm màng não: Viêm các màng não và tủy sống cũng có thể xảy ra.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Bạn có thể đến bác sĩ kiểm tra khi có các đặc điểm sau:

• Sống hoặc đã từng đến các vùng dịch tễ và có các triệu chứng thần kinh mới khởi phát như co giật, đau đầu mãn tính, thay đổi thị lực hoặc bất kỳ dấu hiệu nào của vấn đề thần kinh.
• Có các nốt sần dưới da mà bạn có thể sờ hoặc nhìn thấy.
• Có thành viên trong gia đình hoặc người tiếp xúc gần được chẩn đoán mắc bệnh sán dây lợn.

Nguyên nhân gây nhiễm sán dây lợn liên quan đến vòng đời của ký sinh trùng:

• Nhiễm sán dây trưởng thành trong ruột xảy ra khi con người ăn thịt lợn sống hoặc chưa nấu chín kỹ có chứa ấu trùng của T. solium.
• Nhiễm ấu trùng ở người xảy ra khi con người nuốt phải trứng sán dây T. solium qua đường phân-miệng khi vệ sinh kém từ người mang sán dây trưởng thành hoặc ăn phải thực phẩm hoặc nước bị ô nhiễm bởi trứng sán.

Những ai có nguy cơ mắc phải sán dây lợn?

Những người có nguy cơ cao mắc phải sán dây lợn bao gồm:

• Người sống ở các khu vực dịch tễ, nơi T. solium phổ biến.
• Cộng đồng nông nghiệp tự cung tự cấp ở các nước đang phát triển của Châu Phi, Châu Á và Châu Mỹ Latinh,... nơi chăn nuôi lợn nhỏ lẻ phổ biến và có điều kiện vệ sinh kém.
• Người tiếp xúc gần với người mang sán dây trưởng thành.
• Những người có tập quán ăn thịt lợn sống hoặc chưa nấu chín kỹ, đặc biệt là các cộng đồng vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải sán dây lợn

Các yếu tố làm tăng nguy cơ mắc sán dây lợn rất đa dạng và thường liên quan đến điều kiện vệ sinh, kinh tế xã hội và văn hóa:

• Vệ sinh kém và giáo dục sức khỏe thấp trong các cộng đồng vùng dịch tễ.
• Chăn nuôi lợn tự do, không được kiểm soát như các trường hợp lợn được thả rông trong làng và thường dễ dàng tiếp cận với phân người sẽ làm tăng đáng kể tỷ lệ mắc bệnh sán gạo ở lợn.
• Thiếu các thiết bị vệ sinh cơ bản như nhà vệ sinh hoạt động và nước sạch.
• Tập quán đại tiện bừa bãi vẫn được chấp nhận về mặt văn hóa và xã hội ở nhiều vùng nông thôn Đông Nam Á.
• Thiếu kiến thức cơ bản về truyền bệnh.
• Tiêu thụ thịt lợn sống hoặc chưa nấu chín kỹ là một truyền thống phổ biến ở nhiều khu vực.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán sán dây lợn

Việc chẩn đoán sán dây lợn và sán gạo gặp nhiều thách thức do các triệu chứng không rõ ràng và hạn chế về công cụ chẩn đoán:

Đối với sán dây trưởng thành

Phương pháp ký sinh trùng truyền thống: Các phương pháp truyền thống như hỏi bệnh nhân về việc đi ngoài ra đốt sán, xét nghiệm phân (soi tươi phân) hoặc xét nghiệm huyết thanh. Tuy nhiên, các phương pháp này có độ nhạy thấp khi dùng trong các nghiên cứu dịch tễ học và can thiệp kiểm soát.

Soi tươi phân: Khó phân biệt các loài Taenia khác nhau chỉ bằng hình thái trứng.

ELISA kháng nguyên trong phân: Thường chỉ đặc hiệu đến cấp chi Taenia, mặc dù hiện nay đã phát triển các xét nghiệm đặc hiệu cho loài T. solium.

Phương pháp phân tử: Như phản ứng chuỗi polymerase (PCR) hoặc kỹ thuật lai DNA có thể đạt được việc xác định loài nhưng không phổ biến rộng rãi.

Tự phát hiện sán: Sau khi được giải thích về bệnh và triệu chứng, một số người có thể tự nhận biết và đến để tẩy giun sán.

Đối với sán gạo đặc biệt là sán não lợn

Chẩn đoán lâm sàng: Dựa trên tiền sử co giật, đi ngoài ra đốt sán và sự hiện diện của các nốt sán gạo dưới da. Tuy nhiên, các phương pháp này thiếu độ nhạy và độ đặc hiệu.

Kỹ thuật hình ảnh hiện đại: Chụp CT hoặc MRI đã cải thiện đáng kể chẩn đoán sán não lợn trong môi trường lâm sàng nhưng hiếm khi được sử dụng trong các nghiên cứu dịch tễ học hoặc can thiệp.

Xét nghiệm miễn dịch:

• Phát hiện kháng thể: WHO khuyến nghị sử dụng miễn dịch điện di thấm enzyme liên kết (EITB) để phát hiện kháng thể chống lại ấu trùng T. solium. Sự hiện diện của kháng thể chỉ ra nhiễm trùng trong quá khứ hoặc hiện tại, do đó thường đánh giá quá cao tỷ lệ mắc bệnh thực sự.
• Phát hiện kháng nguyên (Ag-ELISA): Phát hiện kháng nguyên được sản xuất bởi ấu trùng sống trong vật chủ, thường phản ánh gánh nặng bệnh tật đang hoạt động.
• Các xét nghiệm mới hơn như QuickELISA cũng cho thấy tiềm năng nhưng chưa được xác thực rộng rãi trong nhiều điều kiện thực địa.

Phương pháp điều trị sán dây lợn

Nội khoa

Đối với nhiễm sán dây trưởng thành: Có thể điều trị bằng một liều duy nhất praziquantel hoặc niclosamide. Albendazole trong 3 ngày liên tiếp cũng được sử dụng. Ngoài ra, niclosamide được ưa chuộng hơn cho việc điều trị quy mô lớn vì nó không được hấp thụ qua ruột, do đó không ảnh hưởng đến các nang sán có thể có trong não, điều mà praziquantel có thể gây ra.

Đối với sán não lợn: Vì sự phá hủy nang sán có thể dẫn đến phản ứng viêm nên cần có phương pháp điều trị chuyên biệt. Điều trị có thể bao gồm các đợt dài với liều cao praziquantel và/hoặc albendazole. Cần có liệu pháp hỗ trợ bằng corticosteroid để giảm viêm và/hoặc thuốc chống động kinh.

Ngoại khoa

Phẫu thuật có thể được yêu cầu trong một số trường hợp sán não lợn đặc biệt là khi nang sán gây ra các tổn thương chiếm chỗ hoặc các biến chứng như tràn dịch não. Nhiều trường hợp sán não lợn đã được phẫu thuật do nghi ngờ là khối u não.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn nặng của sán dây lợn

Chế độ dinh dưỡng

Nấu chín kỹ thịt lợn: Đây là biện pháp quan trọng để ngăn ngừa nhiễm sán dây trưởng thành từ thịt lợn. 

Vệ sinh thực phẩm: Áp dụng các biện pháp vệ sinh thực phẩm cơ bản để tránh ăn phải trứng sán từ thực phẩm hoặc nước bị ô nhiễm.

Chế độ sinh hoạt

Vệ sinh tay: Thực hành rửa tay thường xuyên và kỹ lưỡng đặc biệt là sau khi đi vệ sinh và trước khi chế biến thức ăn.

Cải thiện vệ sinh và điều kiện sống: Sử dụng nhà vệ sinh hợp vệ sinh, hạn chế đại tiện bừa bãi là rất quan trọng để ngăn chặn sự lây lan của trứng sán vào môi trường.

Cải thiện hệ thống nước sạch: Đảm bảo nguồn nước uống và sinh hoạt không bị ô nhiễm.

Quản lý lợn: Chăn nuôi lợn đúng cách bằng cách không thả lợn rông hoặc để lợn ăn chất thải của con người vì điều này làm tăng nguy cơ lợn bị nhiễm sán gạo. 

Giáo dục sức khỏe: Nâng cao nhận thức của cộng đồng về vòng đời của ký sinh trùng, cách thức lây truyền và tầm quan trọng của vệ sinh cá nhân, vệ sinh môi trường và an toàn thực phẩm.

Phương pháp phòng ngừa sán dây lợn hiệu quả

Một số phương pháp giúp phòng ngừa sán dây lợn hiệu quả:

Giáo dục sức khỏe cộng đồng: Bao gồm vệ sinh cá nhân và an toàn thực phẩm.

Cải thiện vệ sinh môi trường: Chấm dứt việc đại tiện bừa bãi.

Cải thiện chăn nuôi lợn: Không thả lợn rông.

Cải thiện kiểm tra và chế biến thịt: Tăng cường kiểm tra thịt tại các lò mổ và đảm bảo các sản phẩm thịt được chế biến đúng cách.

Cam kết chính trị và hợp tác liên ngành: Sự tham gia tích cực của các dịch vụ y tế trong việc kiểm soát T. solium và sự hợp tác hiệu quả hơn giữa các dịch vụ y tế và thú y là cần thiết.