Ruột non: Vị trí, cấu tạo, chức năng và những vấn đề sức khỏe thường gặp

Ruột non là đoạn dài nhất trong ống tiêu hóa, nơi diễn ra hầu hết quá trình phân giải và hấp thu dinh dưỡng từ thức ăn. Nhờ cấu tạo đặc biệt với nhiều nếp gấp, nhung mao và vi nhung mao, ruột non trở thành “cửa ngõ” nuôi sống cơ thể, đồng thời đóng vai trò quan trọng trong hệ miễn dịch.

Tổng quan về ruột non

Trong cơ thể con người, hệ tiêu hóa là một bộ máy phức tạp, liên kết nhiều cơ quan để thực hiện nhiệm vụ tiếp nhận, tiêu hóa, hấp thu dinh dưỡng và thải bỏ chất cặn bã. Trong đó, ruột non là bộ phận giữ vị trí đặc biệt quan trọng, vừa là “nhà máy” xử lý thức ăn, vừa là “cửa ngõ” đưa dưỡng chất nuôi sống toàn bộ cơ thể.

Nếu dạ dày chỉ có chức năng chính là co bóp và biến đổi cơ học kết hợp với tiêu hóa bước đầu, thì ruột non chính là nơi diễn ra sự phân giải và hấp thu triệt để nhất. Từ carbohydrate, protein đến lipid và vitamin, tất cả đều được xử lý và hấp thu tại ruột non trước khi theo dòng máu nuôi dưỡng các tế bào.

Không chỉ vậy, ruột non còn là nơi thể hiện sức mạnh của hệ miễn dịch đường tiêu hóa, với hệ thống lympho phong phú giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh. Vì thế, hiểu rõ về cấu tạo, chức năng cũng như các bệnh lý liên quan đến ruột non chính là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe lâu dài.

Cấu tạo và vị trí của ruột non

Ruột non là đoạn dài nhất của ống tiêu hóa, bắt đầu từ môn vị của dạ dày và kết thúc ở van hồi - manh tràng, nơi nối với ruột già. Ở người trưởng thành, ruột non dài trung bình từ 5 đến 7 mét, chiếm tới hai phần ba chiều dài toàn bộ ống tiêu hóa.

Cấu tạo của ruột non gồm ba phần chính:

• Tá tràng: là đoạn đầu tiên của ruột non, dài khoảng 20 - 25 cm, có hình chữ C, ôm quanh đầu tụy. Đây là nơi tiếp nhận dịch mật từ gan và dịch tụy từ tuyến tụy, nhờ đó thức ăn được hòa trộn và phân giải mạnh mẽ hơn.
• Hỗng tràng: nằm kế tiếp tá tràng, chiếm khoảng 2/5 chiều dài ruột non. Niêm mạc hỗng tràng có nhiều nếp gấp, nhung mao dày đặc, giúp tăng diện tích tiếp xúc để hấp thu các chất dinh dưỡng.
• Hồi tràng: là đoạn cuối của ruột non, dài nhất, chiếm khoảng 3/5 chiều dài. Hồi tràng đảm nhận nhiệm vụ hấp thu vitamin B12, muối mật và các dưỡng chất còn sót lại.

Thành của ruột non gồm bốn lớp:

• Lớp niêm mạc - nơi có các tuyến và nhung mao ruột, đảm bảo chức năng hấp thu.
• Lớp dưới niêm mạc - chứa mạch máu, mạch bạch huyết và thần kinh.
• Lớp cơ - gồm cơ vòng và cơ dọc, tham gia vào nhu động ruột.
• Lớp thanh mạc - là màng bọc ngoài cùng, giúp bảo vệ ruột non.

Đặc điểm nổi bật nhất của ruột non là bề mặt niêm mạc có vô số nếp gấp, nhung mao và vi nhung mao, giúp tăng diện tích tiếp xúc lên gấp hàng trăm lần, tạo điều kiện tối đa cho quá trình hấp thu.

Chức năng quan trọng của ruột non

Ruột non là nơi thực hiện nhiều nhiệm vụ sống còn đối với cơ thể. Các chức năng chính bao gồm:

Tiêu hóa hóa học

Trong ruột non, thức ăn được trộn lẫn với dịch tụy và dịch mật. Enzyme tụy phân giải protein thành peptide, carbohydrate thành đường đơn, lipid thành acid béo và glycerol. Dịch mật giúp nhũ tương hóa chất béo, tạo điều kiện thuận lợi cho enzyme hoạt động.

Hấp thu dinh dưỡng

Nhờ hệ thống nhung mao dày đặc, ruột non hấp thu gần như toàn bộ chất dinh dưỡng cần thiết:

• Carbohydrate thành glucose và các loại đường đơn.
• Protein thành axit amin.
• Lipid thành acid béo và glycerol.
• Vitamin và khoáng chất như vitamin B12, canxi, sắt, magie.
• Lượng lớn nước và muối khoáng, giúp cân bằng dịch trong cơ thể.

Vận chuyển thức ăn

Nhu động ruột tạo nên sự co bóp nhịp nhàng, vừa nhào trộn vừa đẩy thức ăn đi qua các đoạn khác nhau của ruột non, đảm bảo thức ăn được tiêu hóa đều đặn và hấp thu triệt để.

Chức năng miễn dịch

Khoảng 70% tế bào miễn dịch của cơ thể tập trung ở đường tiêu hóa, đặc biệt trong ruột non. Các nang lympho Peyer ở hồi tràng giúp phát hiện và chống lại vi khuẩn, virus xâm nhập. Đây là một “lá chắn” bảo vệ cơ thể khỏi các mầm bệnh.

Các bệnh lý thường gặp ở ruột non

Mặc dù được che chắn trong ổ bụng, ruột non vẫn có nguy cơ mắc nhiều bệnh lý nghiêm trọng:

Viêm ruột non và rối loạn hấp thu

Một số bệnh lý gây viêm hoặc tổn thương niêm mạc ruột non có thể dẫn tới rối loạn hấp thu:

• Bệnh celiac: cơ thể dị ứng với gluten, làm tổn thương niêm mạc ruột, gây tiêu chảy và suy dinh dưỡng.
• Bệnh Crohn: viêm mạn tính ở đường tiêu hóa, thường ảnh hưởng đến hồi tràng, gây đau bụng, tiêu chảy kéo dài.
• Hội chứng ruột kích thích: rối loạn chức năng co bóp, dẫn đến đau bụng, đầy hơi, tiêu chảy hoặc táo bón.

Tắc ruột non

Tắc ruột non thường do dính sau phẫu thuật, thoát vị, polyp hoặc u. Người bệnh có triệu chứng đau bụng quặn, nôn ói, bí trung tiện. Đây là tình trạng cấp cứu, cần can thiệp y tế ngay lập tức.

Polyp và khối u ruột non

Polyp có thể phát triển âm thầm trong nhiều năm mà không có triệu chứng. Một số polyp lớn gây xuất huyết tiêu hóa ẩn, dẫn đến thiếu máu mạn tính. Ngoài ra, u ruột non có thể là u lành hoặc ác tính. Trong đó, u mô đệm đường tiêu hóa (GIST) là loại phổ biến, nếu phát hiện muộn có nguy cơ biến chứng nguy hiểm.

Xuất huyết ruột non

Niêm mạc ruột non có thể loét hoặc chảy máu do thuốc, do viêm hoặc do khối u. Xuất huyết ruột non thường khó phát hiện vì triệu chứng không điển hình, người bệnh chỉ thấy mệt mỏi, da xanh, thiếu máu.

Nhiễm trùng và ký sinh trùng

Một số loại ký sinh trùng như giardia lamblia, giun móc có thể ký sinh ở ruột non, gây rối loạn tiêu hóa, suy dinh dưỡng và thiếu máu.

Chẩn đoán và điều trị bệnh lý ruột non

Chẩn đoán bệnh ở ruột non thường khó khăn do vị trí sâu và chiều dài lớn. Các phương pháp hiện đại hỗ trợ gồm:

• Nội soi tiêu hóa: Quan sát trực tiếp niêm mạc tá tràng, hỗng tràng, hồi tràng.
• Nội soi viên nang: Bệnh nhân nuốt một viên nang có gắn camera, ghi hình toàn bộ lòng ruột non.
• Chụp CT và MRI: Đánh giá cấu trúc và phát hiện khối u, viêm hoặc tắc.
• Siêu âm bụng: Hỗ trợ phát hiện tình trạng giãn ruột, dịch ổ bụng.

Điều trị bệnh lý ruột non phụ thuộc nguyên nhân:

• Dùng thuốc kháng viêm, kháng sinh hoặc corticoid cho bệnh viêm ruột.
• Phẫu thuật cắt bỏ đoạn ruột bị tắc, u hoặc polyp lớn.
• Hỗ trợ dinh dưỡng, bổ sung vitamin và khoáng chất để khắc phục rối loạn hấp thu.

Bí quyết duy trì ruột non khỏe mạnh

Để bảo vệ ruột non và hệ tiêu hóa, cần thực hiện những thói quen lành mạnh:

• Chế độ dinh dưỡng hợp lý: Ăn nhiều rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt, bổ sung probiotic từ sữa chua để cân bằng hệ vi sinh đường ruột.
• Uống đủ nước: Giúp duy trì sự di chuyển của thức ăn trong ruột non, tránh táo bón.
• Hạn chế đồ ăn nhiều dầu mỡ, cay nóng: Giảm gánh nặng cho ruột và ngăn ngừa viêm loét.
• Tập thể dục thường xuyên: Tăng nhu động ruột, hỗ trợ tiêu hóa.
• Khám sức khỏe định kỳ: Đặc biệt khi có triệu chứng tiêu hóa kéo dài như đau bụng, tiêu chảy, thiếu máu không rõ nguyên nhân.
• Không lạm dụng thuốc: Dùng thuốc giảm đau, kháng viêm dài ngày có thể gây loét niêm mạc ruột non.

Ruột non là bộ phận trọng yếu của hệ tiêu hóa, đảm nhận vai trò chính trong việc hấp thu dinh dưỡng và bảo vệ cơ thể khỏi nhiều tác nhân gây hại. Với cấu tạo đặc biệt gồm tá tràng, hỗng tràng và hồi tràng, ruột non vừa tinh vi vừa nhạy cảm, dễ bị ảnh hưởng bởi lối sống và chế độ ăn uống. Việc chủ động tìm hiểu về chức năng, bệnh lý và cách bảo vệ ruột non không chỉ giúp phòng ngừa rối loạn tiêu hóa mà còn nâng cao sức khỏe tổng thể. Hãy duy trì thói quen ăn uống khoa học, tập luyện điều độ và thăm khám định kỳ để giữ cho ruột non luôn khỏe mạnh.