Nhạy cảm ánh sáng: Nguyên nhân gây bệnh, phương pháp điều trị và phòng ngừa

Nhạy cảm ánh sáng (photosensitivity) là tình trạng cơ thể phản ứng quá mức khi tiếp xúc với ánh sáng, đặc biệt là tia cực tím (UV) từ mặt trời hoặc nguồn sáng nhân tạo. Đây không phải là một bệnh riêng biệt mà là biểu hiện của nhiều rối loạn khác nhau, từ tác dụng phụ của thuốc, bệnh lý da liễu, rối loạn miễn dịch cho đến yếu tố di truyền.

Về cơ chế, nhạy cảm ánh sáng có thể chia thành hai nhóm chính:

• Phản ứng quang độc (phototoxic reaction): Xảy ra khi ánh sáng tương tác với một chất trong cơ thể (thường là thuốc hoặc hóa chất), tạo ra gốc tự do gây tổn thương tế bào. Phản ứng này thường xuất hiện nhanh, chỉ sau vài giờ tiếp xúc ánh sáng.
• Phản ứng quang dị ứng (photoallergic reaction): Là phản ứng miễn dịch, khi ánh sáng biến đổi cấu trúc của một chất, khiến hệ miễn dịch nhận diện như dị nguyên và gây viêm. Phản ứng này thường xuất hiện muộn hơn, có thể sau 24 - 72 giờ.

Nhạy cảm ánh sáng có thể ảnh hưởng đến cả da và mắt. Ở da, biểu hiện thường gặp là đỏ, rát, phát ban, mụn nước hoặc thay đổi sắc tố. Ở mắt, người bệnh có thể bị chói sáng, chảy nước mắt, viêm kết mạc mắt hoặc giảm thị lực tạm thời.

Những dấu hiệu và triệu chứng của nhạy cảm ánh sáng 

Nhạy cảm ánh sáng có thể biểu hiện khác nhau tùy từng người, tùy nguyên nhân và mức độ tiếp xúc ánh sáng. Các triệu chứng thường gặp bao gồm:

• Da đỏ, rát hoặc bỏng sau khi tiếp xúc ánh nắng.
• Xuất hiện mụn nước, sẩn ngứa hoặc phát ban dạng chàm ở vùng da hở như mặt, cổ, cánh tay.
• Da có thể bong tróc, để lại vùng tăng sắc tố hoặc giảm sắc tố.
• Ở mắt, người bệnh thường bị chói sáng, chảy nước mắt, cảm giác cộm hoặc đau nhức.
• Một số trường hợp nặng có thể kèm theo sốt, mệt mỏi, đau khớp, gợi ý bệnh lý tự miễn.

Biến chứng có thể gặp khi bị nhạy cảm ánh sáng 

Nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời, nhạy cảm ánh sáng có thể gây ra nhiều biến chứng như:

• Tổn thương da mạn tính, để lại sẹo hoặc rối loạn sắc tố.
• Tăng nguy cơ ung thư da.
• Tổn thương mắt lâu dài, dẫn đến đục thủy tinh thể hoặc thoái hóa hoàng điểm.
• Ảnh hưởng đến tâm lý, khiến người bệnh lo lắng, sợ ánh sáng, hạn chế sinh hoạt ngoài trời, giảm chất lượng cuộc sống.

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Người bệnh nên đến cơ sở y tế khi có các biểu hiện sau:

• Da xuất hiện phát ban, mụn nước hoặc bỏng rát sau khi tiếp xúc ánh sáng.
• Triệu chứng kéo dài nhiều ngày hoặc tái phát thường xuyên.
• Có biểu hiện toàn thân như sốt, mệt mỏi, đau cơ, đau khớp, nhiễm trùng da.
• Mắt bị chói sáng, suy giảm thị lực hoặc đau nhức kéo dài.
• Khi đang dùng thuốc và xuất hiện phản ứng bất thường sau khi ra nắng.

Nhạy cảm ánh sáng có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau. Việc xác định đúng nguyên nhân là yếu tố quan trọng để lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp. Một số nguyên nhân thường gặp như:

• Lupus ban đỏ hệ thống: Bệnh tự miễn, trong đó ánh sáng mặt trời là yếu tố khởi phát các đợt bùng phát.
• Porphyria: Rối loạn chuyển hóa porphyrin, khiến da dễ bị tổn thương khi tiếp xúc ánh sáng.
• Xeroderma pigmentosum: Bệnh di truyền hiếm gặp, cơ thể không thể sửa chữa tổn thương DNA do tia UV gây ra.
• Một số loại thuốc có khả năng hấp thụ tia cực tím và tạo ra phản ứng bất thường trên da như thuốc điều trị ung thư hoặc thuốc bôi ngoài da chứa than đá, hắc ín…
• Tiếp xúc với nguồn sáng nhân tạo có tia cực tím như đèn halogen, đèn huỳnh quang, giường tắm nắng.

Những ai có nguy cơ mắc phải nhạy cảm ánh sáng? 

Không phải ai cũng có nguy cơ mắc nhạy cảm ánh sáng, nhưng có những nhóm đối tượng và yếu tố nhất định làm tăng khả năng xuất hiện tình trạng này, bao gồm: 

• Người mắc bệnh lý nền: Lupus ban đỏ hệ thống, porphyria, xeroderma pigmentosum và một số bệnh da liễu khác thường đi kèm tình trạng này.
• Người có yếu tố di truyền: Gia đình có người mắc bệnh di truyền liên quan đến rối loạn sửa chữa DNA hoặc rối loạn chuyển hóa porphyrin.
• Người thường xuyên tiếp xúc ánh sáng mạnh: Người làm việc ngoài trời, nông dân, công nhân xây dựng, vận động viên thể thao ngoài trời.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải nhạy cảm ánh sáng 

Bên cạnh đó, có một số yếu tố làm tăng nguy cơ mắc nhạy cảm ánh sáng như:

• Cường độ tia cực tím cao: Ánh nắng giữa trưa, mùa hè hoặc ở vùng có khí hậu nhiệt đới.
• Đặc điểm da: Người có làn da sáng màu, ít melanin thường dễ bị tổn thương hơn.
• Sử dụng mỹ phẩm hoặc hóa chất: Một số loại mỹ phẩm, nước hoa, thuốc nhuộm tóc chứa thành phần dễ gây phản ứng quang dị ứng.
• Suy giảm miễn dịch: Người ghép tạng, người nhiễm HIV hoặc đang dùng thuốc ức chế miễn dịch có nguy cơ cao hơn.
• Thói quen sinh hoạt: Không sử dụng kem chống nắng, không che chắn khi ra ngoài, thường xuyên tắm nắng nhân tạo.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán nhạy cảm ánh sáng 

Để chẩn đoán chính xác, bác sĩ sẽ kết hợp khai thác bệnh sử, thăm khám lâm sàng và các xét nghiệm chuyên biệt:

• Khai thác bệnh sử: Hỏi chi tiết về thời điểm xuất hiện triệu chứng, mức độ tiếp xúc ánh sáng, thuốc đang sử dụng, tiền sử bệnh tự miễn hoặc bệnh da liễu.
• Khám lâm sàng: Quan sát tổn thương da, vị trí thường gặp ở vùng hở như mặt, cổ, cánh tay. Đặc điểm tổn thương giúp phân biệt phản ứng quang độc và quang dị ứng.
• Test ánh sáng (phototesting): Dùng nguồn sáng nhân tạo để xác định ngưỡng phản ứng của da với tia cực tím.
• Sinh thiết da: Thực hiện khi nghi ngờ bệnh lý nền như lupus ban đỏ hoặc porphyria.
• Xét nghiệm máu: Tìm kháng thể ANA, anti-dsDNA trong lupus hoặc định lượng porphyrin trong porphyria.

Phương pháp điều trị nhạy cảm ánh sáng hiệu quả 

Điều trị phụ thuộc vào nguyên nhân, mức độ tổn thương và tình trạng sức khỏe tổng thể. Trong đó, cần xác định và loại bỏ yếu tố khởi phát và tránh tiếp xúc ánh sáng trong giai đoạn cấp. Người bệnh có thể được chỉ định điều trị nội khoa với một số loại thuốc như:

• Thuốc kháng viêm không steroid (NSAID) giúp giảm đau, sưng đỏ.
• Corticosteroid tại chỗ làm giảm viêm và ngứa.
• Thuốc kháng histamin kiểm soát triệu chứng ngứa.
• Thuốc ức chế miễn dịch (hydroxychloroquine, azathioprine) trong trường hợp lupus ban đỏ hệ thống.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của nhạy cảm ánh sáng 

Chế độ sinh hoạt: 

• Hạn chế ra ngoài trong khoảng thời gian từ 10 giờ đến 15 giờ, khi cường độ tia cực tím mạnh nhất.
• Khi bắt buộc phải ra ngoài, nên chọn nơi có bóng râm hoặc sử dụng ô, mũ rộng vành để che chắn.
• Luôn đeo kính râm đạt chuẩn chống tia UV để bảo vệ mắt.
• Thoa kem chống nắng phổ rộng với chỉ số SPF từ 30 trở lên, bôi lại sau mỗi 2 giờ hoặc sau khi bơi, đổ mồ hôi.
• Mặc quần áo dài tay, vải dày, màu tối hoặc có công nghệ chống tia UV.
• Tránh sử dụng mỹ phẩm, nước hoa hoặc sản phẩm chăm sóc da chứa hương liệu, chất bảo quản dễ gây phản ứng quang dị ứng.

Chế độ dinh dưỡng:

• Bổ sung thực phẩm giàu vitamin C, vitamin E và beta-carotene (cam, chanh, cà rốt, rau xanh đậm). Các chất chống oxy hóa này giúp bảo vệ tế bào da khỏi tổn thương do tia UV.
• Ăn nhiều cá béo giàu omega-3 (cá hồi, cá thu, cá mòi) để giảm viêm và tăng cường sức khỏe da.
• Uống đủ nước mỗi ngày để duy trì độ ẩm và sự đàn hồi của da.
• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn, nhiều đường và chất béo bão hòa vì chúng có thể làm tăng phản ứng viêm.

Phương pháp phòng ngừa chứng nhạy cảm ánh sáng hiệu quả 

Phương pháp phòng ngừa chứng nhạy cảm ánh sáng hiệu quả bao gồm:

• Chủ động bảo vệ da và mắt khi tiếp xúc ánh sáng, đặc biệt trong môi trường ngoài trời.
• Kiểm soát thuốc đang sử dụng, trao đổi với bác sĩ nếu thuốc có nguy cơ gây nhạy cảm ánh sáng.
• Khám da liễu định kỳ để phát hiện sớm tổn thương tiền ung thư hoặc ung thư da.
• Duy trì lối sống lành mạnh, kết hợp dinh dưỡng hợp lý và vận động thường xuyên để nâng cao sức đề kháng.

Nhạy cảm ánh sáng là tình trạng da hoặc mắt phản ứng quá mức khi tiếp xúc ánh nắng, gây đỏ rát, phát ban hoặc chói mắt. Nếu không kiểm soát, người bệnh có thể gặp biến chứng mạn tính như sẹo da, ung thư da hoặc tổn thương mắt. Chủ động phòng ngừa bằng che chắn, kem chống nắng và lối sống lành mạnh giúp bảo vệ sức khỏe lâu dài.