Hướng dẫn cách sơ cứu khi bị rắn cắn để tránh biến chứng nguy hiểm

Cách sơ cứu khi bị rắn cắn là kỹ năng không chỉ dành cho những người hay đi rừng mà còn cần thiết với bất kỳ ai, bởi tai nạn này có thể xảy ra ngay trong vườn nhà hoặc trên đường đi. Nếu không biết cách xử trí đúng, nạn nhân có thể nhanh chóng rơi vào tình trạng nguy kịch do nọc độc lan rộng. Việc hiểu rõ các bước sơ cứu cơ bản qua bài viết sau của Tiêm chủng Long Châu sẽ giúp bạn bình tĩnh đối diện với tình huống khẩn cấp, giảm thiểu nguy hiểm và tăng cơ hội sống sót.

Nhận biết rắn độc và triệu chứng khi bị cắn

Việc phân biệt rắn độc và rắn không độc có ý nghĩa rất quan trọng, bởi chỉ cần sơ suất trong nhận định có thể khiến nạn nhân bị xử trí sai cách, làm chậm trễ quá trình điều trị đặc hiệu bằng huyết thanh kháng nọc.

Đặc điểm nhận biết rắn độc:

• Dấu vết trên da: Vết cắn của rắn độc thường để lại hai dấu răng nanh rõ rệt, cách nhau vài milimet, đôi khi kèm theo một số vết răng phụ nhỏ. Trong khi đó, rắn không độc thường để lại dấu cả hàm răng hình vòng cung, không có dấu nanh đặc trưng.
• Hình thái bên ngoài: Nhiều loài rắn độc có những đặc điểm dễ nhận biết, chẳng hạn rắn cạp nong với thân vằn đen - vàng xen kẽ, rắn cạp nia với sọc đen - trắng hoặc rắn lục với phần đầu to, bè, hình tam giác. Riêng rắn hổ mang có thể bạnh cổ và phát ra âm thanh khi tấn công.
• Tính chất tấn công: Một số loài rắn hổ còn có khả năng phun nọc vào mắt, gây bỏng rát, viêm kết mạc và thậm chí dẫn tới biến chứng về thị lực nếu không được xử trí kịp thời.

Sau khi rắn độc tấn công, biểu hiện lâm sàng có thể xuất hiện rất nhanh, một số triệu chứng bao gồm:

• Tại chỗ vết cắn: Đau nhói như kim chích, sưng nề, bầm tím, có thể xuất hiện bóng nước, chảy máu hoặc hoại tử mô xung quanh. Với rắn lục, hiện tượng chảy máu thường khó cầm do rối loạn đông máu.
• Biểu hiện toàn thân: Người bệnh có thể cảm thấy buồn nôn, chóng mặt, vã mồ hôi, mệt mỏi, choáng váng. Một số loài rắn như cạp nong, cạp nia hoặc rắn hổ mang chúa có thể gây liệt cơ tiến triển nhanh, dẫn đến khó nuốt, sụp mí, nói khó và nguy hiểm nhất là liệt cơ hô hấp.
• Tổn thương đa cơ quan: Nọc rắn có thể tác động đến tim mạch (gây tụt huyết áp, loạn nhịp, sốc), hệ thần kinh (gây co giật, liệt mềm), hệ thận (thiểu niệu, suy thận cấp) và hệ máu (xuất huyết niêm mạc, tiêu cơ vân).

Hướng dẫn chi tiết cách sơ cứu khi bị rắn cắn

Thực hiện cách sơ cứu khi bị rắn cắn đúng chuẩn ngay từ những phút đầu tiên có vai trò quyết định trong việc hạn chế độc tố lan rộng và bảo toàn tính mạng cho nạn nhân. Khi gặp trường hợp bị rắn cắn, cần tiến hành các bước sau:

Đưa nạn nhân ra khỏi khu vực nguy hiểm và trấn an tinh thần

Ngay lập tức đưa người bị cắn ra xa khỏi con rắn, tránh để tình huống tấn công tiếp diễn. Giữ nạn nhân bình tĩnh, hạn chế lo lắng hoặc cử động mạnh, bởi sự hoảng loạn và vận động nhiều có thể làm nọc độc lan nhanh hơn trong cơ thể.

Bất động chi bị cắn và đặt thấp hơn tim

Chi bị rắn cắn cần được giữ yên tuyệt đối, tốt nhất là nẹp cố định để tránh cử động. Vị trí vết thương nên được đặt thấp hơn tim nhằm làm chậm dòng máu đưa độc tố về trung tâm tuần hoàn. Nếu rắn cắn ở tay hoặc chân, không để nạn nhân tự đi lại mà cần hỗ trợ di chuyển.

Băng ép đúng kỹ thuật

Với các loài rắn có độc tố thần kinh (như rắn hổ mang, cạp nong, cạp nia, rắn biển…), việc băng ép chi bị cắn bằng băng thun hoặc vải có độ co giãn sẽ giúp giảm tốc độ di chuyển của nọc độc theo hệ bạch huyết. Lưu ý:

• Băng từ vị trí xa tim về gần tim, quấn vừa phải để ép được tĩnh mạch và bạch huyết nhưng không làm tắc động mạch.
• Không sử dụng garo chặt, vì điều này có thể gây thiếu máu nuôi chi và làm hoại tử.
• Với rắn lục gây chảy máu khó cầm, có thể cần băng chặt hơn để kiểm soát tình trạng xuất huyết.

Xử lý ban đầu vết cắn

Nếu có điều kiện, rửa nhẹ vết thương bằng nước sạch hoặc dung dịch muối sinh lý để loại bỏ bớt nọc còn sót trên da. Tuyệt đối không rạch, chọc hay hút vết cắn, vì những cách này không có tác dụng loại bỏ nọc mà còn làm tăng nguy cơ nhiễm trùng và tổn thương mô.

Hỗ trợ hô hấp và tuần hoàn khi cần

Trong trường hợp nạn nhân có biểu hiện khó thở, sùi bọt mép hoặc yếu cơ hô hấp, cần thực hiện hô hấp nhân tạo hoặc sử dụng các phương tiện hỗ trợ hô hấp nếu có sẵn. Nếu có ngừng tim, cần tiến hành hồi sức tim phổi (CPR) ngay trong lúc chờ nhân viên y tế.

Vận chuyển đến cơ sở y tế càng sớm càng tốt

Nạn nhân cần được đưa tới bệnh viện gần nhất trong thời gian nhanh nhất, ưu tiên những nơi có sẵn huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu. Khi di chuyển, tiếp tục giữ bất động chi bị cắn và theo dõi sát tình trạng hô hấp, tuần hoàn. Nếu có thể, chụp lại hình ảnh con rắn hoặc mang xác rắn (nếu an toàn) để bác sĩ định danh và lựa chọn huyết thanh phù hợp.

Cách phòng tránh để giảm nguy cơ bị rắn cắn

Ngoài việc nắm rõ cách sơ cứu khi bị rắn cắn, mỗi người cần chủ động áp dụng các biện pháp phòng ngừa để hạn chế tối đa nguy cơ đối mặt với loài vật nguy hiểm này. Một số khuyến nghị bao gồm:

• Trang bị đồ bảo hộ khi đi vào khu vực có rắn: Luôn mặc quần dài, áo dài tay, mang ủng cao cổ và găng tay dày khi làm việc trên đồng ruộng, trong rừng hoặc những nơi có nhiều bụi rậm. Điều này giúp hạn chế nguy cơ rắn tấn công trực tiếp vào da.
• Sử dụng dụng cụ hỗ trợ khi tiếp cận môi trường rậm rạp: Dùng gậy hoặc xẻng để gạt cỏ, lá khô, đá tảng trước khi bước vào. Đây là cách giảm nguy cơ bị rắn ẩn nấp cắn bất ngờ, đồng thời tạo khoảng cách an toàn.
• Giữ khoảng cách an toàn với rắn: Khi nhìn thấy rắn, tuyệt đối không bắt, chọc phá hoặc dồn ép. Ngay cả rắn đã chết cũng không nên cầm tay trực tiếp vì phản xạ cắn và răng nanh vẫn có thể gây thương tích.
• Dọn dẹp nơi ở để rắn không có chỗ trú ngụ: Thường xuyên phát quang bụi rậm, dọn gạch đá, củi khô hoặc rác thải trong vườn. Chuồng trại chăn nuôi cần sạch sẽ, hạn chế chuột và ếch nhái - nguồn thức ăn của rắn.
• Cảnh giác cao trong mùa mưa lũ: Đây là thời điểm rắn thường di chuyển khỏi hang để tìm nơi khô ráo. Khi đi lại ở đồng ruộng, ao hồ hay khu vực ngập nước, cần đi giày ủng và quan sát kỹ lối đi.
• Tránh tiếp xúc trực tiếp với rắn biển: Ngư dân và người đi biển tuyệt đối không bắt rắn mắc vào lưới hoặc dây câu bằng tay không, bởi nọc rắn biển có độc tính rất mạnh.
• Trang bị kiến thức y khoa cho bản thân và cộng đồng: Mỗi gia đình nên biết cách nhận diện rắn độc, hiểu rõ nguyên tắc sơ cứu cơ bản và địa chỉ bệnh viện gần nhất có huyết thanh kháng nọc. Đây là sự chuẩn bị cần thiết bên cạnh việc nắm vững cách sơ cứu khi bị rắn cắn để bảo vệ an toàn tính mạng.

Câu hỏi thường gặp về cách sơ cứu khi bị rắn cắn

Trong thực tế, nhiều người khi gặp tai nạn do rắn thường xử trí theo kinh nghiệm dân gian, dẫn đến những biến chứng nặng nề. Dưới đây là những câu hỏi thường gặp và giải đáp dựa trên hướng dẫn y khoa chính thống, giúp bạn hiểu đúng về cách sơ cứu khi bị rắn cắn:

Rạch vết cắn hoặc hút nọc độc có giúp loại bỏ độc tố không?

Hoàn toàn không. Hành động này không lấy được nọc ra ngoài mà chỉ khiến vết thương thêm tổn thương, dễ nhiễm trùng và chảy máu nhiều hơn. Nguyên tắc chuẩn là giữ vết thương sạch, bất động chi bị cắn và nhanh chóng đưa nạn nhân tới cơ sở y tế.

Có nên chườm đá hoặc ngâm nước lạnh để giảm sưng?

Không nên. Chườm đá hoặc ngâm lạnh có thể làm giảm máu nuôi dưỡng mô, khiến hoại tử tiến triển nhanh hơn. Biện pháp đúng là băng ép đúng kỹ thuật, giữ chi bị cắn ở vị trí thấp hơn tim và hạn chế cử động.

Nếu không biết rắn có độc hay không thì có cần đi bệnh viện?

Có. Dù chưa xác định được loài rắn, nạn nhân vẫn cần đến cơ sở y tế để được theo dõi ít nhất 12 - 24 giờ. Triệu chứng của rắn độc đôi khi xuất hiện muộn và chỉ có bác sĩ mới có thể chỉ định các xét nghiệm đông máu, chức năng thận hay sử dụng huyết thanh kháng nọc khi cần.

Trong lúc chờ cấp cứu có nên cho nạn nhân ăn uống gì?

Không nên cho uống rượu, bia, cà phê hay các chất kích thích vì sẽ làm tăng tốc độ hấp thu nọc độc. Nếu nạn nhân còn tỉnh và có nhu cầu, có thể cho uống một ít nước lọc, nhưng tuyệt đối tránh khi có nguy cơ sặc.

Huyết thanh kháng nọc rắn được sử dụng trong trường hợp nào?

Huyết thanh chỉ được chỉ định khi có biểu hiện nhiễm độc toàn thân hoặc rối loạn đông máu. Đây là biện pháp điều trị đặc hiệu, phải được sử dụng tại bệnh viện dưới sự giám sát của bác sĩ, vì có thể gây phản ứng dị ứng hoặc sốc phản vệ. Càng được tiêm sớm, hiệu quả điều trị càng cao.

Cách sơ cứu khi bị rắn cắn không chỉ dừng lại ở việc cầm máu hay giảm đau, mà quan trọng hơn là ngăn nọc độc phát tán và kéo dài thời gian để đưa nạn nhân đến bệnh viện. Hãy ghi nhớ những nguyên tắc sơ cứu cơ bản, đồng thời chủ động phòng tránh rắn cắn trong sinh hoạt và lao động hằng ngày. Chuẩn bị kiến thức ngay từ bây giờ chính là hành động thiết thực để bảo vệ tính mạng của bạn và người thân trong những tình huống bất ngờ.