Đột quỵ xuất huyết não có nguy hiểm không? Triệu chứng, biến chứng và hướng điều trị

Trong các dạng đột quỵ, đột quỵ xuất huyết não chiếm tỷ lệ thấp hơn so với đột quỵ nhồi máu não, nhưng lại được coi là loại nguy hiểm nhất do tỷ lệ tử vong và tàn phế cao. Theo thống kê, đột quỵ xuất huyết não chiếm khoảng 10–15% tổng số ca đột quỵ, tuy ít gặp hơn thể thiếu máu cục bộ nhưng có tỷ lệ tử vong cao hơn. Hiểu rõ mức độ nguy hiểm, nhận biết sớm các triệu chứng và xử lý kịp thời trong “khung giờ vàng” (4 giờ đầu) là yếu tố then chốt để tăng cơ hội sống sót và giảm thiểu di chứng cho người bệnh.

Đột quỵ xuất huyết não là gì và có nguy hiểm không?

Định nghĩa

Đột quỵ xuất huyết não (hemorrhagic stroke) là tình trạng một hoặc nhiều mạch máu trong não bị vỡ, khiến máu tràn vào mô não hoặc khoang dưới nhện, gây tổn thương nghiêm trọng các tế bào não. Tình trạng này có thể xảy ra trong nhu mô não (xuất huyết nội sọ) hoặc trong khoang giữa não và màng nhện (xuất huyết dưới nhện).

Mức độ nguy hiểm

Đột quỵ xuất huyết não là thể đột quỵ nguy hiểm nhất, với tỷ lệ tử vong cao gấp 2–3 lần so với đột quỵ thiếu máu cục bộ. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và các nghiên cứu dịch tễ học gần đây, mặc dù đột quỵ xuất huyết não chỉ chiếm khoảng 10–20% tổng số ca đột quỵ, nhưng lại góp phần lớn vào tỷ lệ tử vong. Theo JAMA Neurology (2022), tỷ lệ tử vong trong 30 ngày ở bệnh nhân xuất huyết não dao động từ 30–50%, tùy theo thể lâm sàng và điều kiện điều trị.

Tại Việt Nam, đột quỵ là nguyên nhân tử vong đứng hàng thứ hai sau ung thư. Ước tính, có tới 80–90% các trường hợp đột quỵ có liên quan đến các yếu tố nguy cơ chưa được kiểm soát đầy đủ, đặc biệt là tăng huyết áp, đái tháo đường, hút thuốc lá và lối sống ít vận động.

Mức độ nguy hiểm của đột quỵ xuất huyết não xuất phát từ đặc điểm máu thoát ra ngoài mạch máu và lan vào mô não, gây chèn ép nhu mô não, tăng áp lực nội sọ, và gây tổn thương lan tỏa các tế bào thần kinh. Nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời, người bệnh có thể nhanh chóng rơi vào hôn mê, để lại di chứng thần kinh nặng nề hoặc tử vong.

Triệu chứng điển hình giúp nhận biết sớm đột quỵ xuất huyết não

Nhận biết sớm các dấu hiệu lâm sàng của đột quỵ xuất huyết não có vai trò quan trọng trong việc xử trí kịp thời và cải thiện tiên lượng. Các triệu chứng thường khởi phát đột ngột và biểu hiện tùy theo vị trí và mức độ lan rộng của ổ xuất huyết. Một số triệu chứng đặc trưng bao gồm:

• Đau đầu dữ dội:  Là triệu chứng nổi bật, đặc biệt trong xuất huyết dưới nhện, thường được mô tả là “đau đầu sét đánh” (thunderclap headache), xuất hiện đột ngột, đạt đỉnh trong vòng vài giây đến vài phút, đi kèm buồn nôn, nôn mửa, sợ ánh sáng.
• Yếu hoặc liệt nửa người: Mất khả năng vận động hoặc cảm giác ở một bên cơ thể, ví dụ tay, chân, hoặc nửa bên mặt.
• Mất thăng bằng: Gặp khi ổ xuất huyết ảnh hưởng đến tiểu não hoặc đường dẫn truyền liên quan đến tư thế vận động. Bệnh nhân có thể đi loạng choạng, dễ té ngã, mất phối hợp động tác tay, chân.
• Nói ngọng hoặc mất khả năng nói: Bệnh nhân có thể nói khó, nói không rõ lời hoặc không hiểu được lời nói của người khác.
• Rối loạn tri giác: Ngáp liên tục, ngủ gà, hoặc rơi vào trạng thái hôn mê trong các trường hợp nặng.
• Ảnh hưởng thị lực: Có thể biểu hiện nhìn mờ, nhìn đôi (song thị), mất thị lực một bên nếu tổn thương lan đến các vùng vỏ não thị giác hoặc đường thị giác.

Lưu ý: Không phải tất cả bệnh nhân đều có đầy đủ các triệu chứng trên. Chỉ cần một dấu hiệu bất thường xuất hiện đột ngột, cần gọi cấp cứu 115 ngay lập tức để tránh bỏ lỡ “khung giờ vàng” trong điều trị đột quỵ.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ gây xuất huyết não

Mức độ nghiêm trọng và tiên lượng của đột quỵ xuất huyết não phụ thuộc đáng kể vào nguyên nhân nền. Một số nguyên nhân thường gặp bao gồm:

Nguyên nhân trực tiếp

Đột quỵ xuất huyết não có nguy hiểm không phụ thuộc phần lớn vào nguyên nhân gây ra tình trạng này. Các nguyên nhân chính bao gồm:

• Tăng huyết áp mạn tính: Đây là nguyên nhân hàng đầu tại Việt Nam. Huyết áp cao lâu dài làm tổn thương và suy yếu thành mạch máu, dẫn đến vỡ.
• Vỡ dị dạng mạch máu não: Bao gồm phình động mạch não (aneurysm) hoặc dị dạng động tĩnh mạch, thường gặp ở người trẻ hoặc có yếu tố bẩm sinh.
• Rối loạn đông máu: Sử dụng thuốc chống đông (như warfarin) hoặc bệnh lý rối loạn đông máu có thể làm tăng nguy cơ xuất huyết.
• Chấn thương sọ não: Là nguyên nhân thường gặp ở người cao tuổi do ngã, hoặc ở người trẻ do tai nạn giao thông. Có thể gây tụ máu nội sọ hoặc dưới màng cứng/màng nhện.

Yếu tố nguy cơ

Việc kiểm soát các yếu tố nguy cơ đóng vai trò quan trọng trong dự phòng và giảm tái phát đột quỵ. Các yếu tố làm tăng nguy cơ đột quỵ xuất huyết não bao gồm:

• Hút thuốc lá và uống rượu bia: Nicotine và carbon monoxide gây tổn thương nội mạc mạch máu và làm tăng huyết áp.
• Lối sống không lành mạnh: Ăn nhiều muối, chất béo bão hòa, thức ăn nhanh làm tăng nguy cơ tăng huyết áp và xơ vữa mạch. Thiếu hoạt động thể chất góp phần gây béo phì và rối loạn chuyển hóa.
• Bệnh lý nền không kiểm soát: Tăng huyết áp không kiểm soát là yếu tố nguy cơ hàng đầu, đái tháo đường, rối loạn lipid máu, hoặc bệnh tim mạch như rung tâm nhĩ.
• Tuổi tác và di truyền: Nguy cơ xuất huyết não tăng theo tuổi, đặc biệt người trên 65 tuổi hoặc có tiền sử gia đình bị đột quỵ.
• Sử dụng thuốc kháng đông không kiểm soát: Warfarin, heparin, và thuốc chống đông thế hệ mới có thể làm tăng nguy cơ xuất huyết nếu dùng sai liều hoặc không theo dõi INR chặt chẽ.

Biến chứng nguy hiểm và tiên lượng sống còn

Đột quỵ xuất huyết não là một cấp cứu thần kinh nghiêm trọng, với tỷ lệ tử vong và tàn tật cao. Mức độ nguy hiểm không chỉ nằm ở tổn thương cấp tính, mà còn ở các biến chứng đe dọa tính mạng và hậu quả lâu dài sau giai đoạn cấp.

• Tử vong: Tỷ lệ tử vong cao trong 24–72 giờ đầu, đặc biệt trong các trường hợp xuất huyết lớn, chèn ép thân não hoặc tụt não. Theo Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ (AHA/ASA), tỷ lệ tử vong sau 30 ngày dao động từ 30–40%, tùy theo thể lâm sàng và mức độ can thiệp.
• Phù não và tụt não: Máu tràn ra gây tăng áp lực nội sọ, dẫn đến phù não, tụt não, và tổn thương thần kinh không hồi phục.
• Liệt vĩnh viễn và mất chức năng vận động: Hậu quả thường gặp nhất là liệt nửa người (hemiplegia) hoặc yếu chi kéo dài, ảnh hưởng đến khả năng tự chăm sóc và hoạt động hàng ngày.
• Rối loạn ngôn ngữ, nhận thức: Bao gồm mất khả năng nói (aphasia), nuốt khó (dysphagia), suy giảm trí nhớ, rối loạn nhận thức, thậm chí trầm cảm sau đột quỵ.
• Tái phát đột quỵ: Nguy cơ tái xuất huyết cao nếu tăng huyết áp, rối loạn đông máu hoặc các yếu tố bệnh lý nền không được kiểm soát chặt chẽ.
• Biến chứng tim mạch: Đột quỵ cấp có thể làm tăng nhu cầu chuyển hóa, gây mất cân bằng thần kinh – tim mạch, dẫn đến nhồi máu cơ tim, loạn nhịp, hoặc suy tim cấp.

Tiên lượng sống còn phụ thuộc vào thể tích khối máu tụ, vị trí xuất huyết, và tốc độ can thiệp. Theo ASA, chỉ khoảng 30–50% bệnh nhân sống sót sau 1 năm, trong đó nhiều người mang di chứng nặng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống.

Điều trị và chăm sóc người bệnh bị đột quỵ xuất huyết não

Đột quỵ xuất huyết não có nguy hiểm không phụ thuộc vào việc xử lý kịp thời và đúng cách. Dưới đây là các bước điều trị và chăm sóc:

Cấp cứu ban đầu

Việc xử trí đúng ngay từ những phút đầu tiên đóng vai trò then chốt trong việc cứu sống và hạn chế tổn thương não:

• Gọi cấp cứu ngay: Liên hệ 115 ngay khi phát hiện các dấu hiệu nghi ngờ đột quỵ. Mỗi phút trôi qua làm tăng nguy cơ tổn thương não vĩnh viễn.
• Đặt bệnh nhân ở tư thế an toàn: Đặt bệnh nhân nằm nghiêng, đầu kê cao khoảng 30 độ để giảm áp lực nội sọ và ngăn ngừa hít sặc. Giữ đường thở thông thoáng. Không cho ăn uống qua đường miệng.
• Không tự ý dùng thuốc: Tránh sử dụng thuốc hạ huyết áp hoặc thuốc đông máu tại nhà, vì có thể làm nặng thêm tình trạng xuất huyết.

Điều trị tại bệnh viện

Sau khi nhập viện, người bệnh cần được chăm sóc tích cực và theo dõi sát:

• Kiểm soát huyết áp khẩn cấp: Hướng dẫn của ESH khuyến nghị giảm huyết áp tâm thu xuống khoảng 140/90 mmHg để ngăn xuất huyết lan rộng.
• Chống phù não: Sử dụng thuốc như mannitol để chống phù não và bệnh nhân có dấu hiệu tăng áp lực nội sọ (phù não, giảm tri giác) cần được theo dõi ICP nếu có điều kiện ICU.
• Phẫu thuật: Nếu khối máu tụ lớn hoặc gây chèn ép trong não, bác sĩ có thể chỉ định phẫu thuật lấy máu tụ hoặc dẫn lưu não thất để giảm áp lực.
• Điều trị biến chứng: Sử dụng thuốc chống co giật (như levetiracetam) nếu bệnh nhân có cơn động kinh, và kiểm soát đường huyết, điện giải, nhiệt độ để tránh tổn thương thêm.
• Phục hồi chức năng sớm: bắt đầu ngay từ ngày đầu tiên nếu tình trạng huyết động ổn định – gồm vật lý trị liệu, hoạt động trị liệu, ngôn ngữ trị liệu, và phục hồi nhận thức.

Chăm sóc lâu dài

Việc phục hồi chức năng và dự phòng tái phát là yếu tố quyết định chất lượng sống về sau của bệnh nhân:

• Tái khám định kỳ: Việc theo dõi định kỳ để kiểm soát tăng huyết áp, đường huyết, và lipid máu.
• Vật lý trị liệu, ngôn ngữ trị liệu, tâm lý: Cần bắt đầu sớm để tối đa hóa phục hồi chức năng vận động, nói, nhận thức.
• Hỗ trợ tâm lý – xã hội: Can thiệp sớm để ngăn ngừa trầm cảm sau đột quỵ, cải thiện chất lượng sống cho bệnh nhân và gia đình.

Đột quỵ xuất huyết não có nguy hiểm không? Câu trả lời là rất nguy hiểm, với tỷ lệ tử vong và tàn phế cao nếu không được xử lý kịp thời. Nhận biết sớm các triệu chứng như đau đầu dữ dội, liệt nửa người, hoặc rối loạn ý thức, cùng với việc cấp cứu ngay trong “khung giờ vàng” (3–6 giờ đầu), là yếu tố quyết định cơ hội sống sót và phục hồi. Chủ động kiểm soát các yếu tố nguy cơ như tăng huyết áp, hút thuốc, và lối sống không lành mạnh là cách hiệu quả nhất để phòng ngừa. Hãy lắng nghe cơ thể và thăm khám định kỳ để bảo vệ sức khỏe bản thân và gia đình.