Dị ứng ở trẻ em: Nguyên nhân, triệu chứng và cách xử lý chuyên sâu

Theo thống kê quốc tế, khoảng 25 đến 35% trẻ em gặp ít nhất một tình trạng dị ứng trong đời (bao gồm viêm da cơ địa, viêm mũi dị ứng, dị ứng thực phẩm). Ở Mỹ năm 2021, 27.2% trẻ dưới 18 tuổi được chẩn đoán ít nhất một dạng dị ứng (18.9% viêm mũi dị ứng, 10.8% viêm da cơ địa, 5.8% dị ứng thực phẩm (theo CDC). Ở Việt Nam, theo nghiên cứu cohort tại Nha Trang (trẻ 6 tuổi), tỷ lệ hiện mắc: 5.1% hen suyễn, 11.5% viêm mũi dị ứng và 6.7% viêm da cơ địa. Vì vậy, việc hiểu rõ về tình trạng dị ứng ở trẻ em là cần thiết giúp ngăn biến chứng, cải thiện chất lượng cuộc sống và phòng tái phát hiệu quả.

Nguyên nhân và triệu chứng gây dị ứng ở trẻ em

Dị ứng ở trẻ em là phản ứng miễn dịch quá mức với các tác nhân thường vô hại như phấn hoa, thực phẩm, nấm mốc. Khi tiếp xúc, cơ thể trẻ sản xuất kháng thể IgE và giải phóng histamin, gây ra triệu chứng ở da, đường hô hấp, tiêu hóa hoặc mắt. Đây là phản ứng nhanh, đôi khi chỉ sau vài phút tiếp xúc. Vậy nguyên nhân và triệu chứng gây dị ứng ở trẻ em là gì?

Nguyên nhân

Dưới đây là các nguyên nhân phổ biến gây dị ứng ở trẻ em, bao gồm:

• Di truyền: Trẻ có bố/mẹ dị ứng có nguy cơ lên đến 60%.
• Môi trường: Khói bụi, lông thú, phấn hoa, nấm mốc.
• Thức ăn: Sữa bò, trứng, đậu nành, hải sản là nhóm dễ gây dị ứng.
• Thuốc: Một số kháng sinh (penicillin), thuốc hạ sốt, hóa chất…
• Hóa mỹ phẩm: Xà phòng, nước xả vải, kem dưỡng, kem chống nắng.

Triệu chứng

Các triệu chứng điển hình cần nhận biết sớm của tình trạng dị ứng ở trẻ, bao gồm:

• Da: Nổi mẩn, ngứa, mề đay, viêm da cơ địa, da khô nứt.
• Mũi - hô hấp: Hắt hơi, ngạt mũi, sổ mũi, khò khè, khó thở.
• Mắt: Đỏ, chảy nước mắt, ngứa râm ran như cát.
• Tiêu hóa: Đau bụng, tiêu chảy, buồn nôn, nhất là khi dị ứng thức ăn.
• Toàn thân: Phù môi, mắt, ngứa lan rộng thì cần phải theo dõi nguy cơ phản vệ.

Dị ứng ở trẻ em có nguy hiểm không?

Dị ứng là một phản ứng bất thường của hệ miễn dịch, có thể ảnh hưởng đến da, hô hấp hoặc tiêu hóa. Ở trẻ nhỏ, dị ứng không chỉ gây khó chịu mà còn tiềm ẩn nguy cơ nghiêm trọng, thậm chí nguy hiểm tính mạng nếu không được xử trí kịp thời. Dưới đây là những thông tin cha mẹ cần nắm rõ: 

Phân loại mức độ dị ứng ở trẻ nhỏ

Dị ứng ở trẻ em có thể diễn tiến từ nhẹ đến nặng. Việc nhận biết sớm mức độ giúp phụ huynh xử lý đúng cách và tránh để tình trạng trở nên nguy hiểm hơn. Cụ thể:

• Mức độ nhẹ: Xuất hiện mẩn đỏ nhẹ, rải rác trên da, có cảm giác ngứa nhẹ, trẻ vẫn sinh hoạt bình thường và không ảnh hưởng đến việc ăn uống hay giấc ngủ của trẻ.
• Mức độ trung bình: Mẩn đỏ xuất hiện trên diện rộng, da bị viêm nhiều hơn, ngứa ngáy, quấy khóc thường xuyên, ngủ không yên, dễ thức giấc và khó ngủ lại.
• Mức độ nặng: Trẻ có dấu hiệu khó thở, thở rít, thở nhanh. Ngoài ra, mặt, môi, cổ họng sưng phù rõ rệt và có thể xảy ra phản vệ - là tình trạng khẩn cấp, cần được cấp cứu ngay lập tức.

Các tình huống cần đi khám hoặc cấp cứu ngay

Không phải trường hợp dị ứng nào cũng phải đến bệnh viện, nhưng có những dấu hiệu nguy hiểm không nên bỏ qua. Khi thấy các biểu hiện sau, phụ huynh cần đưa trẻ đi khám hoặc cấp cứu càng sớm càng tốt: 

• Trẻ khó thở, thở rít, hoặc có biểu hiện tím tái ở môi và đầu ngón tay.
• Xuất hiện sưng môi, mắt, lưỡi hoặc cổ họng, khiến trẻ khó nuốt, khó nói.
• Mẩn đỏ lan rộng, có bóng nước, kèm theo cảm giác đau hoặc rát.
• Trẻ có biểu hiện sốc phản vệ: Lơ mơ, mệt lả, mạch nhanh, thở yếu.
• Trẻ đã từng bị phản vệ, đặc biệt sau ăn uống hoặc dùng thuốc - nguy cơ tái phát cao.

Phản vệ

Phản vệ là biến chứng nghiêm trọng và nguy hiểm nhất của dị ứng. Nó có thể xảy ra đột ngột, chỉ vài phút sau khi trẻ tiếp xúc với chất gây dị ứng. Việc xử trí nhanh chóng là yếu tố quyết định sự sống còn. Nguyên nhân thường gặp gây phản vệ ở trẻ:

• Thức ăn: Đậu phộng, hải sản, trứng, sữa…
• Thuốc: Kháng sinh, thuốc giảm đau, vaccine…
• Côn trùng đốt: Ong, kiến, muỗi độc…

Dấu hiệu phản vệ cần cảnh giác: 

• Trẻ thở khó khăn, thở khò khè hoặc thở nhanh.
• Mặt, môi, cổ họng sưng to bất thường.
• Trẻ trở nên lơ mơ, mệt mỏi, mạch nhanh, da lạnh hoặc tái.

Cách xử trí:

• Nếu có sẵn bút tiêm epinephrine, cần tiêm ngay vào đùi trẻ.
• Gọi cấp cứu hoặc đưa trẻ đến cơ sở y tế gần nhất càng sớm càng tốt.
• Không tự ý điều trị tại nhà nếu nghi ngờ phản vệ.

Cần làm gì tại nhà khi em bé bị dị ứng trước khi đến bác sĩ?

Khi trẻ có dấu hiệu dị ứng, việc xử trí tại nhà đúng cách trong những giờ đầu là rất quan trọng để ngăn chặn diễn tiến nặng. Cha mẹ cần giữ bình tĩnh, nhanh chóng xác định nguyên nhân nghi ngờ và thực hiện các biện pháp hỗ trợ ban đầu trước khi đưa trẻ đến gặp bác sĩ nếu cần thiết. Dưới đây là cách xử lý tại nhà khi trẻ bị dị ứng mà cha mẹ nên biết, bao gồm: 

Ngưng tiếp xúc với dị nguyên nghi ngờ

Ngay khi phát hiện trẻ có dấu hiệu bất thường như nổi mẩn, ngứa, chảy nước mắt hay ho kéo dài, phụ huynh cần nhanh chóng dừng ngay các yếu tố nghi ngờ. Có thể là loại thực phẩm mới dùng, sản phẩm chăm sóc da mới bôi hoặc đưa trẻ ra khỏi môi trường ô nhiễm, bụi bẩn. Đây là bước đơn giản nhưng rất quan trọng, giúp cơ thể trẻ giảm phản ứng quá mức với dị nguyên và hạn chế nguy cơ tiến triển nặng hơn.

Xử lý triệu chứng dị ứng ban đầu tại nhà

Một số biểu hiện dị ứng nhẹ như ngứa, sưng da hay kích ứng mắt, mũi có thể được xử lý tại nhà nếu không kèm theo triệu chứng nguy hiểm. Phụ huynh có thể áp dụng các biện pháp như chườm lạnh vùng da bị ngứa, rửa mắt - mũi bằng nước muối sinh lý để làm dịu niêm mạc hoặc cho trẻ uống thêm nước lọc để hỗ trợ quá trình đào thải chất gây dị ứng. Tuy nhiên, nếu các triệu chứng không cải thiện hoặc trở nặng, cần đưa trẻ đi khám sớm.

Dùng thuốc kháng histamin theo hướng dẫn

Nếu trẻ đã từng được bác sĩ kê thuốc kháng dị ứng dạng siro hoặc viên ngậm như cetirizine, loratadine, phụ huynh có thể sử dụng theo đúng liều đã hướng dẫn. Tuyệt đối không dùng thuốc của người lớn, thuốc lạ hoặc mua thuốc tự ý nếu chưa có đơn của bác sĩ. Việc dùng sai thuốc có thể khiến triệu chứng trầm trọng hơn, gây ra phản ứng không mong muốn ở trẻ nhỏ.

Theo dõi sát trong 24 giờ đầu

Dị ứng có thể tiến triển rất nhanh trong vài giờ đầu, nhất là với trẻ từng có cơ địa nhạy cảm. Phụ huynh nên theo dõi sát các biểu hiện như thời điểm khởi phát triệu chứng, vùng da bị tổn thương, mức độ ngứa hoặc khó thở (nếu có). Nếu tình trạng trở nặng, chẳng hạn như nổi mề đay lan rộng, thở khò khè, lơ mơ… thì cần đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay để được cấp cứu kịp thời.

Xét nghiệm và điều trị chuyên khoa dị ứng

Khi trẻ bị dị ứng tái đi tái lại hoặc có phản ứng nặng, cần được thăm khám chuyên khoa để xác định chính xác dị nguyên và có phác đồ điều trị phù hợp. Hiện nay, y học có nhiều phương pháp xét nghiệm và điều trị hiệu quả, giúp kiểm soát và cải thiện chất lượng sống cho trẻ.

Chẩn đoán dị nguyên bằng xét nghiệm hiện đại

Bác sĩ chuyên khoa có thể chỉ định các xét nghiệm phù hợp với độ tuổi và tình trạng của trẻ. Thử phản ứng da giúp xác định dị nguyên qua phản ứng tại chỗ. Nếu trẻ không thực hiện được test da, bác sĩ có thể làm xét nghiệm máu tìm kháng thể IgE đặc hiệu. Một số trung tâm như DIAG có thể thực hiện test lên đến 72 loại dị nguyên, giúp xác định nguyên nhân gây dị ứng một cách toàn diện.

Phác đồ điều trị thường áp dụng

Tùy vào mức độ và dạng dị ứng, bác sĩ có thể chỉ định các loại thuốc khác nhau. Nhẹ có thể dùng kháng histamin dạng siro hoặc viên ngậm. Nếu da viêm nặng, corticoid dạng bôi hoặc uống ngắn hạn có thể được chỉ định, có kiểm soát. Với trẻ có viêm mũi dị ứng, thuốc xịt mũi chống viêm sẽ được sử dụng. Trẻ có khò khè, khó thở có thể cần thuốc hít điều trị hen. Trường hợp dị ứng kéo dài nhiều năm, liệu pháp miễn dịch đặc hiệu sẽ được cân nhắc.

Theo dõi và chăm sóc chuyên khoa định kỳ

Trẻ có cơ địa dị ứng nên được theo dõi định kỳ 6 - 12 tháng một lần để điều chỉnh phác đồ nếu cần. Tái khám định kỳ giúp bác sĩ theo dõi hiệu quả điều trị, phát hiện sớm dị nguyên mới hoặc biến chứng tiềm ẩn. Phụ huynh nên chọn các trung tâm chuyên khoa có trang thiết bị hiện đại và liệu pháp miễn dịch đạt chuẩn quốc tế (WAO), phù hợp để theo dõi dài hạn cho trẻ.

Phòng ngừa và chăm sóc sức khỏe trẻ em dị ứng

Phòng ngừa dị ứng là chìa khóa quan trọng giúp trẻ có cuộc sống khỏe mạnh và thoải mái hơn. Ngoài việc tránh dị nguyên, cha mẹ cũng cần nâng cao sức đề kháng cho trẻ thông qua chế độ dinh dưỡng, vệ sinh môi trường và thăm khám định kỳ. Cụ thể: 

Tránh dị nguyên 

Muốn phòng dị ứng hiệu quả, điều quan trọng nhất là nhận biết và tránh tiếp xúc với dị nguyên. Phụ huynh cần đọc kỹ nhãn thực phẩm, thuốc và mỹ phẩm trước khi dùng cho trẻ. Ghi chép lại các loại thức ăn, môi trường sinh hoạt hằng ngày để giúp bác sĩ xác định yếu tố gây dị ứng nếu cần. Nếu trẻ từng dị ứng lông động vật thì nên hạn chế tiếp xúc với thú cưng trong nhà.

Tăng cường miễn dịch tự nhiên cho trẻ

Hệ miễn dịch khỏe sẽ giúp cơ thể trẻ giảm phản ứng quá mức với dị nguyên. Cha mẹ nên cho trẻ ăn đa dạng, tăng cường rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên cám. Bổ sung men vi sinh có lợi cho hệ tiêu hóa nếu trẻ hay bị rối loạn tiêu hóa. Đồng thời, nên hạn chế các loại thực phẩm chế biến sẵn, nhiều đường hoặc dầu mỡ vì có thể làm tăng nguy cơ dị ứng và viêm.

Khám sức khỏe định kỳ và tiêm chủng đầy đủ

Việc tiêm phòng đầy đủ giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng - một yếu tố có thể kích hoạt dị ứng thứ phát. Với trẻ có cơ địa dị ứng, việc khám chuyên khoa định kỳ không chỉ giúp theo dõi tình trạng mà còn điều chỉnh thuốc kịp thời nếu cần thiết. Phụ huynh nên lưu giữ hồ sơ tiêm chủng và lịch khám để đảm bảo không bỏ sót.

Vai trò của gia đình trong phòng ngừa dị ứng

Gia đình đóng vai trò rất quan trọng trong việc phòng ngừa và xử lý dị ứng cho trẻ. Mỗi thành viên nên hiểu rõ tình trạng sức khỏe của bé, biết cách nhận diện và sơ cứu khi có dấu hiệu bất thường. Ngoài ra, việc giữ gìn môi trường sống sạch sẽ, không khói thuốc, thường xuyên lau bụi và giặt giũ chăn màn sẽ giúp hạn chế các tác nhân dị ứng trong nhà.

Dị ứng ở trẻ em không nên bị xem nhẹ. Nhận biết sớm, xử lý đúng cách (tại nhà và chuyên khoa), kết hợp phòng ngừa tích cực sẽ giúp trẻ giảm nguy cơ biến chứng như hen, phản vệ, mề đay mãn tính. Phụ huynh cần chủ động ghi nhận triệu chứng, duy trì theo dõi định kỳ và lựa chọn trung tâm y tế uy tín để đảm bảo trẻ phát triển khỏe mạnh, an toàn.