Trầm cảm sau sinh: Triệu chứng, nguyên nhân, cách chẩn đoán và điều trị

Trầm cảm sau sinh là một dạng trầm cảm xuất hiện sau khi sinh con, khác với "baby blues" vì mức độ nặng hơn và kéo dài lâu hơn. Trong khi baby blues thường xuất hiện trong vài ngày đến hai tuần sau sinh và tự khỏi, trầm cảm sau sinh kéo dài ít nhất hai tuần và gây suy giảm chức năng đáng kể. 

Cơ chế bệnh sinh liên quan đến tương tác giữa yếu tố sinh học như thay đổi nội tiết tố sau sinh, yếu tố di truyền, yếu tố tâm lý như tiền sử rối loạn tâm thần, và yếu tố xã hội như thiếu hỗ trợ. Trầm cảm sau sinh có thể biểu hiện dưới nhiều mức độ từ nhẹ đến nặng kèm triệu chứng loạn thần trong trường hợp nặng.

Những dấu hiệu và triệu chứng của trầm cảm​ sau sinh 

Để nhận diện trầm cảm sau sinh, cần chú ý các triệu chứng tâm lý, hành vi và thể chất xuất hiện sau sinh. Dưới đây là các dấu hiệu thường gặp mà người thân và bác sĩ chuyên khoa cần lưu ý:

• Người mẹ có tâm trạng buồn bã kéo dài và cảm thấy vô vọng.
• Người mẹ mất hứng thú hoặc không còn cảm thấy vui khi chăm sóc trẻ.
• Người mẹ mệt mỏi kéo dài và giảm năng lượng ngay cả sau khi nghỉ ngơi.
• Người mẹ thay đổi khẩu vị và cân nặng không chủ ý.
• Người mẹ rối loạn giấc ngủ bao gồm mất ngủ hoặc ngủ quá nhiều. 

Biến chứng có thể gặp khi mắc trầm cảm​ sau sinh 

Trầm cảm sau sinh nếu không được điều trị có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng cho mẹ và trẻ. Trong đó, biến chứng có thể ảnh hưởng cả về thể chất và tâm lý, bao gồm:

• Người mẹ có nguy cơ tự sát cao hơn so với phụ nữ không bị trầm cảm.
• Người mẹ giảm khả năng chăm sóc trẻ dẫn đến suy dinh dưỡng và chậm phát triển ở trẻ.
• Người mẹ có mối quan hệ mẹ con yếu kém làm giảm gắn kết tình cảm và ảnh hưởng phát triển xã hội của trẻ.
• Người mẹ tăng nguy cơ rối loạn lo âu và trầm cảm mãn tính trong tương lai.

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Không phải mọi cảm xúc buồn sau sinh đều là trầm cảm, nhưng có những dấu hiệu cảnh báo cần khám bác sĩ chuyên khoa để được đánh giá và điều trị, cụ thể:

• Người mẹ có ý nghĩ tự sát hoặc có ý định làm hại trẻ cần được đánh giá khẩn cấp.
• Người mẹ có triệu chứng kéo dài hơn hai tuần và ảnh hưởng chức năng chăm sóc trẻ.
• Người mẹ không thể thực hiện các hoạt động cơ bản như ăn uống ngủ nghỉ và chăm sóc bản thân.
• Người mẹ có tiền sử rối loạn tâm thần trước đây hoặc có yếu tố nguy cơ mạnh. Người mẹ có triệu chứng kèm rối loạn nhận thức hoặc hoang tưởng.

Trầm cảm sau sinh là kết quả của nhiều yếu tố tương tác, không có một nguyên nhân duy nhất, bao gồm:

• Người mẹ có thay đổi nội tiết tố mạnh sau sinh làm ảnh hưởng điều hòa cảm xúc.
• Người mẹ có tiền sử trầm cảm hoặc rối loạn tâm thần khác làm tăng nguy cơ tái phát.
• Người mẹ trải qua sang chấn tâm lý như mất người thân hoặc bạo lực trong thai kỳ.
• Người mẹ có biến chứng sản khoa hoặc trẻ sinh non làm tăng stress và lo lắng.

Những ai có nguy cơ mắc phải trầm cảm​ sau sinh? 

Một số nhóm phụ nữ có nguy cơ cao hơn cần được sàng lọc và theo dõi chặt chẽ trong thời kỳ mang thai và sau sinh, cụ thể:

• Người mẹ có tiền sử trầm cảm hoặc rối loạn tâm thần trong gia đình.
• Người mẹ thiếu hỗ trợ từ gia đình hoặc sống cô lập xã hội.
• Người mẹ gặp khó khăn kinh tế hoặc mất việc làm trong thời kỳ mang thai.
• Người mẹ trải qua biến chứng thai kỳ hoặc sinh nở khó khăn.
• Người mẹ có tiền sử lạm dụng chất kích thích hoặc rượu. 

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải trầm cảm​ sau sinh 

Ngoài các yếu tố nền, một số yếu tố hành vi và môi trường có thể làm tăng khả năng khởi phát trầm cảm sau sinh, bao gồm:

• Người mẹ thiếu ngủ kéo dài do chăm sóc trẻ sơ sinh làm giảm khả năng điều hòa cảm xúc.
• Người mẹ chịu áp lực chăm sóc đơn độc khi thiếu người hỗ trợ.
• Người mẹ có chế độ dinh dưỡng kém làm giảm năng lượng và ảnh hưởng tâm trạng.
• Người mẹ thiếu hoạt động thể lực và thời gian thư giãn làm tăng stress. 

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán trầm cảm​ sau sinh 

Chẩn đoán trầm cảm sau sinh dựa trên khai thác lâm sàng, sử dụng thang sàng lọc chuẩn và loại trừ nguyên nhân thể chất, cụ thể:

• Khai thác tiền sử tâm thần, thời gian triệu chứng và mức độ ảnh hưởng chức năng.
• Sử dụng thang sàng lọc như EPDS để đánh giá mức độ trầm cảm sau sinh.
• Chỉ định xét nghiệm máu cơ bản để loại trừ nguyên nhân thể chất như rối loạn tuyến giáp hoặc thiếu máu.
• Đánh giá nguy cơ tự sát và lập kế hoạch an toàn khi cần.

Phương pháp điều trị trầm cảm​ sau sinh

Điều trị trầm cảm sau sinh cần tiếp cận đa mô thức, kết hợp liệu pháp tâm lý, thuốc khi cần và hỗ trợ xã hội để đạt hiệu quả tối ưu, cụ thể:

• Áp dụng liệu pháp nhận thức hành vi để giúp người mẹ thay đổi suy nghĩ tiêu cực và học kỹ năng đối phó.
• Áp dụng liệu pháp tương tác gia đình để tăng hỗ trợ và cải thiện mối quan hệ trong gia đình.
• Kê thuốc chống trầm cảm nhóm SSRI như sertraline khi cần và theo dõi tương tác với cho con bú.
• Phối hợp dịch vụ hỗ trợ xã hội như nhóm mẹ và chương trình chăm sóc tại cộng đồng để tăng nguồn lực hỗ trợ.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của trầm cảm​ sau sinh 

Chế độ sinh hoạt: 

Thói quen sinh hoạt hợp lý đóng vai trò quan trọng trong hỗ trợ điều trị và phòng ngừa tái phát trầm cảm sau sinh. Người mẹ và gia đình cần thực hiện các biện pháp đơn giản nhưng kiên trì để cải thiện sức khỏe tinh thần như:

• Ưu tiên giấc ngủ bằng cách chia sẻ ca chăm sóc với người thân để giảm thiếu ngủ.
• Duy trì vận động nhẹ nhàng đều đặn như đi bộ để cải thiện tâm trạng.
• Thiết lập thời gian nghỉ ngơi ngắn trong ngày để giảm căng thẳng.
• Chia sẻ cảm xúc với người tin cậy hoặc tham gia nhóm hỗ trợ để giảm cô lập.
• Tránh lạm dụng rượu và chất kích thích để không làm nặng triệu chứng.
• Thông báo tình trạng sức khỏe tinh thần cho người thân để nhận hỗ trợ kịp thời.

Chế độ dinh dưỡng:

Dinh dưỡng đầy đủ và cân đối hỗ trợ phục hồi tâm lý và thể chất sau sinh. Người mẹ cần chú ý bổ sung dưỡng chất thiết yếu để tăng năng lượng và hỗ trợ chức năng não, cụ thể:

• Người mẹ nên ăn đủ protein từ thịt nạc, cá, trứng và đậu để hỗ trợ phục hồi cơ thể.
• Người mẹ nên tăng cường rau xanh và trái cây để cung cấp vitamin và chất chống oxy hóa.
• Người mẹ nên bổ sung thực phẩm giàu omega-3 như cá béo để hỗ trợ chức năng thần kinh.

Phương pháp phòng ngừa trầm cảm​ sau sinh

Phòng ngừa trầm cảm sau sinh dựa trên phát hiện sớm, xây dựng mạng lưới hỗ trợ và thay đổi lối sống với các biện pháp can thiệp sau:

• Người mẹ nên sàng lọc nguy cơ trầm cảm trong thai kỳ và sau sinh để phát hiện sớm.
• Người mẹ nên xây dựng mạng lưới hỗ trợ gia đình và cộng đồng để giảm gánh nặng chăm sóc.
• Người mẹ nên học kỹ năng quản lý stress và kỹ thuật thư giãn trước khi sinh để ứng phó khi cần.
• Người mẹ nên duy trì dinh dưỡng và vận động hợp lý trong thai kỳ và sau sinh để tăng sức đề kháng tinh thần.
• Người mẹ nên tìm hỗ trợ chuyên môn ngay khi xuất hiện triệu chứng để can thiệp kịp thời.

Trầm cảm sau sinh là tình trạng nghiêm trọng nhưng có thể phòng ngừa và điều trị hiệu quả khi được nhận diện sớm và can thiệp kịp thời. Kết hợp sàng lọc định kỳ, liệu pháp tâm lý, thuốc theo chỉ định bác sĩ chuyên khoa và hỗ trợ xã hội sẽ giúp mẹ phục hồi và bảo vệ sự phát triển của trẻ. Gia đình và cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện sớm và tạo môi trường hỗ trợ để mẹ vượt qua giai đoạn khó khăn.